Tango znużonego wędrowca

O jego wyjeździe przed rokiem do Nicei trąbiły chyba wszystkie media, podobnie jak o powrocie do Polski w 1996 – na stałe, wydawało się wtedy, bo przecież po 33 latach na emigracji wracać wypada na dobre. Każde spotkanie z nim ściągało tłumy, zwłaszcza jeśli towarzyszyła mu egzotyczna meksykańska żona. Wylew, afazję, udaną rekonwalescencję śledziła cała czytająca Polska. I któż nie podziwiał go za „Baltazara”, zaskakującą autobiografię, którą napisał po dojściu do zdrowia! Tak, pamiętamy człowieka. Ale czy nie zapomnieliśmy jego twórczości?

[srodtytul]Nasi brzydcy kuzyni [/srodtytul]

Stał się ofiarą własnej popularności. „Indyk”, „Tango”, „Emigranci”, jego najbardziej znane utwory sceniczne, od dawna przyciągają widza nie treścią, a kreacjami aktorskimi. Bohaterowie są charakterystyczni, typ Polaka, jaki uosabiają, nie wszystkim się podoba: zadufany głąb, kompleksy przykrywający pogardą i butą. Chętniej widzielibyśmy go jako element przeszłości niż dnia dzisiejszego. Tymczasem Mrożek udowadnia, że Rudolf, Edek czy XX żyją i mają się dobrze.

Lektura Mrożka zawsze była dla mnie przyjemnością masochistyczną – rozkosz czerpana z obcowania z groteską na wysokim poziomie łączyła się równocześnie z falami wstydu. Tadeusz Nyczek, autor subiektywnego wyboru „Mrożek. Tango z samym sobą”, określił go mianem „Stańczyka PRL-u” – Stańczyk był błaznem nader poważnym, nawet tragicznym. PRL wprawdzie się skończył, ale zajęcia dla trefnisia wciąż mnóstwo – Mrożek nadal dokumentuje „pojedynczą i zbiorową schizofrenię życia pod presją sprzeczności”, jakich Polakom nie brakuje.

Dwa lata temu w rozmowie z Magdaleną Miecznicką powiedział: „Odkąd wyjechałem na początku lat 60., w Polsce nic się nie zmieniło. (…) W mentalności ludzi nic się nie zmieniło”. I dalej: „Mamy poczucie wyższości [wobec Zachodu], ale poczucie niższości ciągle też. Polacy się nie zmienili, bo w związku z Zachodem stale mają jakieś problemy”. Tłumaczył je już wcześniej – w 1966 roku pisał do Jana Błońskiego: „Dla typowego myślenia polskiego wszelkie żywe zainteresowanie czymkolwiek, co nie jest tym kawałkiem świata wykrojonym z całości, Polską (…) a już nie daj Boże pozytywna ocena tego czy tamtego, co nie jest nami – od razu jest oceniane jako odchodzenie od tego co nasze”. Przerażająca jest ta aktualność – w jednym z niedawnych numerów „Polityki” Marek Raczkowski narysował grupę obywateli skupionych pod sztandarami „nasizmu”. Mrożek niemal pół wieku wcześniej nazwał te ksenofobiczne zachowania „swoizną”.

[srodtytul]Humor nie do śmiechu [/srodtytul]

Nyczek sięgnął do różnych tekstów – w tomie są opowiadania, sztuki, felietony, fragmenty korespondencji. Dobrał je pod kątem literackiej biografii swojego bohatera, starając się znaleźć „ślady osobiste” i układając z nich etapowy życiorys autora „Monizy Clavier”. Tym tłumaczyć można brak chronologii – drugi utwór, opowiadanie „Nauczyciele”, pochodzi z lat 80., gdy wcześniejszy o dwie dekady „We młynie, we młynie…” zajmuje dalsze miejsce. Bardzo to gorzki tom, ale chyba niemożliwa byłaby antologia optymistycznych humoresek. Bo Mrożek nie odpuszcza, niczym gogolowski Rewizor pyta z przekąsem: „Z kogo się śmiejecie? Z samych siebie się śmiejecie!” Sumienie narodu? Skąd, raczej uparty wrzód na narodowej dupie.

Nie można bez zażenowania czytać o patetycznym występie bohatera „Monizy”, który wskazując na szczękę wył dla zwrócenia na siebie uwagi towarzystwa: „Wybili, panie, za wolność wybili!” Show przeprowadził w jedynym znanym mu języku, podobnie jak to robią teraz nasi reprezentanci w europejskim parlamencie. Mrożek śmiał się z tego nielitościwie, za nic sobie miał „wzdęcie godnościowe”. Oberwało mu się od Polaków za to szarganie świętości i szydzenie z narodu, zwłaszcza że było to zrozumiałe dla tego nieszczęsnego Zachodu.

Tyle że kontekst kpin Mrożka jest uniwersalny. Znakomita historyk teatru Marta Fik tłumaczyła już w 1976 roku: „Z okazji »Emigrantów« przywoływała krytyka (nie tylko polska) dość różne nazwiska, od Dostojewskiego przez Strindberga po Becketta, Albee’ego, Sartre’a. Widziano w nich traktat o wolności, rozprawę o emigracji (także tej wewnętrznej), socjologiczną prawie analizę antynomii Lud–Inteligencja itd. A przecież utwór ten jest nieprzebrany: zawiera w sobie każdy z owych elementów, lecz żaden nie określa go w całości”.

Przyznać jednak trzeba, że ten mrożkowy uniwersalizm najłatwiej da się odczytać w Polsce i najlepiej do Polaków pasuje. Bo jego bohaterowie „są najbardziej przenikliwą metaforą, esencją Polaka”, tłumaczy Nyczek. A ja dodałbym, że Mrożek zapewnił rodakom pierwszorzędne usprawiedliwienie dla tolerowania absurdu, jaki nas otacza: „To sytuacja jak z Mrożka”, mówimy wzruszając ramionami czy uśmiechając się. Bez niego to tango byłoby bardzo trudne.

[srodtytul]Szukając ideału [/srodtytul]