Polacy też swoją piłkę mają

Ile godzin spędza pan przed telewizorem, oglądając np. Ligę Mistrzów?

Wojciech Lipoński, anglista i etnolog sportu:

Zaskoczę panią. Nie znoszę futbolu, choć to piękna gra. Uległa jednak całkowitej demoralizacji i przynajmniej w trzech płaszczyznach niszczy tkankę społeczną – chodzi o chuligaństwo, by nie powiedzieć: bandytyzm, o korupcję i zrywanie więzi międzyludzkich. Kiedyś było tak, że chłopak dorastał na konkretnym podwórku w konkretnym mieście i kraju, trafiał do drużyny, z którą mógł się utożsamić. Czuł się reprezentantem sąsiadów, kolegów, nauczycieli... A teraz? Mamy transfery oparte wyłącznie na przetargowej sile pieniądza. Obawiam się jednak, że odwrotu już nie ma... Piłka nożna to w pewnym sensie sport utracony na zawsze. Cóż, w XVI wieku w Anglii jedno z najgorszych przekleństw brzmiało: „Ty nędzny piłkarzu".

A może jakieś znaczenie ma fakt, że nie jest pan wyłącznie kibicem teoretykiem, ale aktywnie uprawiał pan sport, ba, pojechał pan na olimpiadę do Tokio?

W dzieciństwie nie odznaczałem się szczególną sprawnością fizyczną. Miałem kłopoty ze zdrowiem po wypadkach, którym dwukrotnie uległem. Do tego przeszedłem zapalenie opon mózgowych. Postanowiłem jednak zostać lekkoatletą, biegaczem. Rehabilitacja trwała siedem lat. Kilka miesięcy spędziłem przed lustrem, z zastępującymi hantle kamieniami w rękach, ucząc się podczas biegu w miejscu koordynacji pracy rąk i nóg (kamienie wymuszały swą masą regularność ruchu). Hodowałem i zjadałem codziennie kiełki pszenicy, bo gdzieś przeczytałem, że Amerykanie wyprodukowali z nich witaminę E (wtedy nie było jej w aptekach). Woziłem je ze sobą wszędzie, złośliwi koledzy nadali mi przezwisko Kiełek.

I co...?

Aż do chwili, gdy pojawiłem się w dresie młodzieżowego reprezentanta Polski. Po ostrych treningach rzeczywiście dotarłem do olimpiady (a nie paraolimpiady), mimo że byłem półinwalidą. Czułem się zwycięzcą, choć niczego w Tokio nie zwojowałem, siedząc na ławce rezerwowych. Za to rok później pojechałem na bardzo ważny mityng do Zurychu, gdzie miałem wziąć udział w tzw. biegu B, dla młodych, nieopierzonych „szczawików". Tymczasem okazało się, że jeden z biegaczy „biegu A" dla mistrzów nie dojechał i trzeba go było zastąpić. My, młodzi, pociągnęliśmy zapałki i padło na mnie. Przybiegłem na metę i okazuje się, że zająłem pierwsze miejsce ex aequo z mistrzem Imperium Brytyjskiego. Boże, co to za uczucie, widzieć mistrza olim- pijskiego Mike'a Larrabe'a, który stoi niżej na podium! A tak było.

Zakończywszy karierę zawodniczą, zajął się pan sportem w inny sposób, wprowadzając do Polski nową dziedzinę nauki: jego etnologię.

Nie obyło się bez komplikacji. Byłem stażystą w Katedrze Literatury Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, zatrudnionym na rok. Postanowiłem napisać doktorat o relacjach między sportem a literaturą i sztuką w kulturze. I wtedy kierownictwo katedry, mające w pamięci słynny felieton Daniela Passenta z „Polityki", w którym wyśmiewał się z niepoważnych – jego zdaniem – dziedzin nauki, postawiło mi ultimatum: albo zmienię temat pracy, albo nie przedłużą mi stażu. Zdecydowałem, że nie ulegnę. Nie przysłużył mi się także fakt, że wtedy właśnie „Tygodnik Powszechny" opublikował obszerny, pozytywny komentarz do mojego artykułu, krytykującego władze za antyhumanistyczną politykę wobec sportu. Pozytywny komentarz w „TP" nie był wówczas mile widziany na uczelniach, a działo się to pamiętną wiosną 1968. Wcześniej niespecjalnie interesowało mnie to, co działo się wówczas na uczelniach. Teraz przyszedł do mnie jakiś człowiek, nie przedstawiając się specjalnie, z szeregiem propozycji.

Mianowicie?

Partia prowadziła wtedy szeroką akcję propagandową, która miała udowodnić, że nie wszyscy studenci strajkują, że jest jeszcze „zdrowa, polska młodzież". Doskonale się do takiej akcji nadawałem: olimpijczyk, młody naukowiec, mówiący językami obcymi... Mogłem zostać na UAM wbrew moim przełożonym, gdybym się zgodził na taką rolę. Odmówiłem – i wszystko się posypało: straciłem pracę na uniwersytecie, na następną olimpiadę już nie pojechałem, choć byłem w najlepszym dla sportowca wieku. Pamiętając o całej dwuznaczności środowiska PAX-owskiego, muszę powiedzieć, że pozwoliło mi ono wtedy przetrwać: miałem gdzie publikować i zarabiać pieniądze. Na uniwersytet wróciłem po czterech latach – obroniwszy doktorat, w którym znalazł się zarówno rozdział poświęcony brytyjskiemu malarstwu jeździeckiemu, jak i amerykańskiej tzw. literaturze ulicy, walki i ringu, do której zalicza się m.in. Hemingwaya i Londona... A potem były już kolejne książki. I studenci, których staram się uczyć, że sport nieodmiennie wiąże się z kulturą.

Dziedzina, którą się pan zajmuje, jest niezwykle rozległa, bo chyba nigdy i nigdzie nie pojawiła się cywilizacja, która nie znała sportu.

W każdej cywilizacji potrzebna jest sprawność fizyczna. Na ścianach prehistorycznych jaskiń znajdziemy wizerunki łuczników, biegaczy czy narciarzy. Nawet dzisiaj w plemionach afrykańskich czy amazońskich rytuały inicjacyjne wiążą się często z ćwiczeniami fizycznymi. Oczywiście, nie nazywają tego sportem. Ale w starożytnej Grecji także nie używano tego pojęcia. Mówiono: „athleticos", co wiązało się z wysiłkiem mięśni, albo „agones", co oznaczało współzawodnictwo (notabene „agonia" ma dokładnie ten sam źródłosłów i oznacza zmaganie się – tym razem ze śmiercią).

To skąd wzięło się słowo „sport"?

Z łaciny. A potem zostało oswojone przez angielszczyznę. Kiedy imperium rzymskie zaczęło słabnąć i miastom nie wystarczała już ochrona legionistów, zaczęto budować fortyfikacje (wcześniej z wyjątkiem miast granicznych były rzadkością). Teraz w obrębie ciasnych murów zabrakło miejsca na dotychczasowe rozrywki – przeniesiono je więc na zewnątrz. Słowo „sport" wzięło się od „dis-porta", gdzie „dis" oznaczało przesunięcie z jednego miejsca na inne, „poza", „porta" zaś – bramę. W językach romańskich rozwijało się na różne sposoby: diporto, deporte, disporto... Z kontynentu przedostało się na Wyspy Brytyjskie w 1066 roku wraz z Normanami i WilhelmemZwycięzcą. I dalej się przekształciło w procesie tzw. afetyzacji, najpierw w sporte, potem z braku akcentu na „e" w sport. W XV-wiecznym poemacie arturiańskim pada zdanie: „Gdy wzięli się za sport (sporte) w zamkowej sali, króla, by im sędziował, zawołali" (chodzi o dworzan grających w kręgle, którzy pokłócili się o wynik). To najstarszy zapis tego słowa. Szekspir wykorzystał je 124 razy! Zrobił coś więcej: wprowadził pojęcie „fair play" (w sztuce „Król Jan" – jeszcze nie w kontekście sportu, ale kultury rycerskiej: chodzi o posła, który boi się, że za przyniesienie złej wiadomości straci głowę, prosi więc, by potraktowano go „fair play"; przy czym w żadnym z pięciu tłumaczeń tego dramatu na polski pojęcie to się nie pojawia, jakby nie było godne Szekspira). Pamiętajmy przy tym, że w angielszczyźnie słowo „sport" ma bardzo szeroki zasięg: odnosi się np. do polowania, a jeszcze przed stu laty do tańców, baletu albo teatru...

Na ile nasz współczesny stosunek do sportu wiąże się jeszcze z tym, co kojarzy nam się ze starożytną Grecją, a do czego starał się powrócić baron de Coubertin, twórca nowoczesnego ruchu olimpijskiego?

Mam teorię, której nie potrafię jednak udowodnić za pomocą konkretnych źródeł, że idea zespolenia wychowania moralnego, duchowego i fizycznego przeniknęła do Grecji z Bliskiego Wschodu podczas wojen perskich. Krótko potem pojawia się słynne greckie pojęcie „kalos kagathos" – piękny i dobry. Najstarszym znanym z imienia „sportowcem" jest przecież Gilgamesz! W poświęconym mu poemacie znajdziemy opis pojedynku zapaśniczego, który stoczył ten mityczny wódz. Zanim zaczęły powstawać gimnazjony, nad Tygrysem i Eufratem istniały już ich pierwowzory, zwane zurkhanehami, czyli „domami siły".

To rzeczywiście bliskowschodnie wzorce...

Faktem jest natomiast, że greckie rozumienie sportu okazało się najbardziej wpływowe. Nic dziwnego, w starożytnej Grecji było około 160 rodzajów igrzysk sportowych. Na samym tylko Cyprze – sześć.  Ogromnym szacunkiem społecznym cieszyli się zwycięzcy igrzysk olimpijskich, istmijskich, pytyjskich, nemejskich... Zwycięzcy najważniejszych igrzysk, w tym olimpijskich, otrzymywali w nagrodę odę i posąg w specjalnej alei. Oczywiście dotyczyło to wyłącznie mężczyzn, na igrzyskach olimpijskich kobiety nie mogły być nawet widzami (choć mogły w swoim imieniu wystawić np. woźnicę z kwadrygą). Jednak rok po Olimpiadzie, poświęconej Zeusowi, organizowano igrzyska dla kobiet, tzw. Heraje. Tam nagrodą dla zwyciężczyni był portret malowany na desce, który wieszano na ścianach świątyni Hery. Niestety, żaden się nie zachował, ale na kolumnach znajdują się jeszcze ślady po gwoździach, na których wisiały.

Pamiętajmy jednak, że obok greckich funkcjonowały w starożytnej Europie porównywalne skalą igrzyska celtyckie, starsze od olimpijskich. Ich tradycje zniszczyli swymi podbojami Rzymianie. W poemacie irlandzkim sprzed 2 tysięcy lat jego główny bohater o imieniu Cuchulein uprawia gry piłkarskie, rzuca oszczepem, ba, stosuje w walce zasadę fir fer – co oznacza postępowanie szlachetne. Kto wie, czy stąd właśnie nie zaczerpnął inspiracji Szekspir (Celt po babce) dla swojego fair play?

Pamiętając o konserwatyzmie współczesnego Iranu, trudno uwierzyć, że przed kilku tysiącami lat ten rejon świata był kolebką sportu.

Kiedy pojechałem do Iranu jako ekspert UNESCO (organizacja ta przed kilkunastu laty doszła do wniosku, że sport jest takim samym dziedzictwem ludzkości jak zabytki architektury czy piśmiennictwa), byłem urzeczony tamtejszymi tradycjami kulturowymi.  Czy wie pani, że kandydat na władcę Mezopotamii czy Persji musiał na oczach potencjalnych poddanych przebiec kilkadziesiąt, może nawet sto kilometrów? Bieg sprawdzał jego kompetencje. Proszę sobie wyobrazić irański gimnazjon, zurkhaneh, którego historia sięga czasów Gilgamesza. Do budynku przypominającego meczet, ozdobionego cudnymi arabeskami, prowadzi niskie wejście – wchodząc, musimy pochylić głowę przed tradycją. Na środku, między siedzeniami dla widzów – arena. Ćwiczenia nie zawsze przypominają te, do których jesteśmy przyzwyczajeni, np. irańskie podnoszenie ciężarów polega na tym, że bierze się do rąk dwie płaskie, ciężkie płyty z drewna bądź metalu, z uchwytami dla rąk pośrodku, i w pozycji leżącej wykonuje się nimi ruchy w różnych płaszczyznach. Pięknie wyglądają ćwiczenia z łukiem przypominające taniec. Temu wszystkiemu towarzyszy bez przerwy rytmiczna muzyka, dla Europejczyka bardzo drapieżna, egzotyczna, a także recytacje przypominające dzieje Gilgamesza. W teksty o Gilgameszu wplatane są bieżące komendy i komentarze tego, co dzieje się na arenie. Zurkhaneh to nie tylko atrakcja turystyczna. W Iranie działa ok. 3600 takich obiektów, swoistych klubów sięgających tradycją kilku tysięcy lat.

No tak, ale z tego systemu wykluczone są kobiety.

Powoli się to zmienia. Przypomnijmy sobie olimpiadę w Pekinie: po raz pierwszy wzięły w niej udział zawodniczki irańskie. Oczywiście, biegały w strojach przypominających trochę piżamy, ale nie przesadzajmy: przed stu laty Europejki grały w tenisa w sukniach do kostek. Iranka Laleh Sedih zdobyła międzynarodową licencję kierowcy wyścigowego – uznaną w Iranie. Przyznać jednak trzeba, że rzadko zobaczyć ją można na tamtejszych torach – sędziowie jak mogą starają się utrudnić jej starty, wynajdując w jej samochodzie np. usterki techniczne...

Żyjemy w epoce globalizacji, w której spotykają się różne filozofie sportu. Co je łączy, a co dzieli?