Jacek Bartosiak: Czy Polsce grozi wojna?

Rzeczpospolita: Kto z punktu widzenia interesów Polski będzie lepszym prezydentem USA: Hillary Clinton czy Donald Trump?

To może nie mieć większego znaczenia, kto z nich wygra wtorkowe wybory, bo choć prezydenci się zmieniają, to interesy Stanów Zjednoczonych pozostają – co do zasady – niezmienne. Nowy przywódca, ktokolwiek nim zostanie, będzie funkcjonował w tej samej geopolitycznej rzeczywistości. Wszelkie decyzje dotyczące Polski będą zależały głównie od zasobów, jakimi dysponować będą Stany Zjednoczone do prowadzenia swojej polityki zagranicznej.

Polskie media straszą Trumpem, że chce rozwiązać NATO, wycofać armię z Europy, dogadać się z Władimirem Putinem, a może nawet oddać pod rosyjską strefę wpływów kraje bałtyckie.

Wydaje mi się, że w pewnych sprawach Trump czasami mówi to, co elity w Waszyngtonie myślą, ale boją się głośno powiedzieć. Musimy zdawać sobie sprawę, że w USA takie rozważania naprawdę prowadzone są na poważnie, choć na razie w zaciszu gabinetów. Wyczuwalne jest w elitach waszyngtońskich zajmujących się dbaniem o pozycję globalną USA, pewne wyczekiwanie zmiany. Stany Zjednoczone, aby utrzymać supremację w systemie światowym, muszą się zmierzyć z dwoma podstawowymi problemami: powstrzymać coraz większe ambicje Chin na zachodnim Pacyfiku i w masie lądowej Eurazji oraz na nowo skalibrować politykę względem Rosji.

Rosja ma przestać być widziana w USA jako wróg? Zmiana sojuszów jak u Orwella?

Historia uczy, że dominujące mocarstwo morskie ma tendencje do dogadywania się ze słabym mocarstwem kontynentalnym, jeżeli zagrożenie dla ich wpływów płynie ze strefy brzegowej Eurazji. Tak przecież było dwukrotnie, w obu wojnach światowych: Wielka Brytania szła na układ z Rosją i Sowietami, bo ich interesom zagrażały Niemcy. Również w czasie wojen napoleońskich mieliśmy podobny scenariusz, gdy zagrożenie płynęło ze strony Francji. Dziś wśród niektórych amerykańskich ekspertów pojawia się podobna narracja. Mało tego, w ten sposób wydają się myśleć także Rosjanie, którzy tylko czekają na taką propozycję. Stąd w ostatnich latach próbują oni wzmocnić swoją pozycję negocjacyjną, czego przejawem jest choćby wojna w Syrii czy – do pewnego stopnia – na Ukrainie. I dlatego niektórzy mówią o nowej Jałcie.

Będzie to sojusz amerykańsko-rosyjski przeciwko Chinom?

czytaj także:

Nie chodzi o sojusz, raczej o balansowanie wpływów. Tak przecież działał prezydent Richard Nixon w latach 70. XX wieku, tylko że wtedy układ był odwrotny: Amerykanie dogadali się z Chinami przeciwko Sowietom. Niektórzy uważają, że właśnie to porozumienie było prawdziwą przyczyną porażki Moskwy w zimnej wojnie. W Polsce musimy zdawać sobie sprawę z tego, że taka gra już się toczy. I jest to gra o wpływy i o stosowną równowagę sił w Eurazji, która byłaby korzystna dla Stanów Zjednoczonych i niezbędna do dalszego funkcjonowania zaprojektowanego przez Amerykanów po II wojnie światowej ładu globalnego, dodatkowo wzmocnionego i geograficznie poszerzonego po załamaniu Związku Sowieckiego pod koniec XX wieku.

Konkretnie o co tak właściwie chodzi i skąd te zmiany?

Niekwestionowana globalna supremacja Stanów Zjednoczonych to już historia. W ostatnim czasie Amerykanie zaangażowali się w dwie wojny lądowe, które wymagały wielkiego wysiłku i pieniędzy: w Afganistanie i na Bliskim Wschodzie. Już to bardzo nadwerężyło Stany Zjednoczone, ale jeszcze mocniej dotknął je wielki kryzys finansowy lat 2008–2009, czego reperkusje odczuwalne są do dziś. Sprzęgło się to z niepowtarzalnym zjawiskiem w historii świata, czyli niesamowitym wzrostem gospodarczym Chin. Nigdy w historii nie mieliśmy do czynienia z tak szybką i wielką erupcją potęgi tak ogromnego państwa.

Dlaczego Chiny są zagrożeniem dla USA?

Bo próbują wypychać wpływy Stanów Zjednoczonych z Eurazji i mórz przybrzeżnych Azji, by mieć więcej przestrzeni na własną politykę, bardziej korzystną dla swojej gospodarki. A u boku Chin to samo robi słabsza, acz otwarcie rewizjonistycznie nastawiona wobec dotychczasowego ładu Rosja. W końcu naturalnym prawem geostrategii jest budowa własnej potęgi, najczęściej kosztem interesów innych państw. Amerykanie nie są już tak wszechpotężni jak w ostatnich 25 latach ani też, co oczywiste, nie dysponują niekończącymi się zasobami, zwłaszcza w porównaniu z łącznymi zasobami Chin i Rosji. Dlatego mogą mieć pokusę prowadzenia coraz bardziej elastycznej polityki wobec procesów zachodzących w Eurazji.

I co to znaczy w praktyce?

Mocarstwo morskie wcale nie musi angażować się militarnie na kontynencie europejskim. Spójrzmy, jak działała dawniej Wielka Brytania, chociażby w okresie wojen napoleońskich. Zamiast stacjonować militarnie w Europie, wolała poprzez różne sojusze, czasami punktowe zaangażowanie finansowe lub wojskowe, skutecznie eliminować wszelkie zagrożenia dla jej dominacji na wodach okalających Europę, co chroniło nie tylko jej bezpieczeństwo, ale też szlaki komunikacyjne łączące jej własne wyspy z zasobami ogromnego brytyjskiego imperium. Dziś Amerykanie zaczynają być może robić to samo.

Dlaczego w czasach zimnej wojny było inaczej?

Bo amerykańska stała i pokaźna obecność wojskowa w Europie miała powstrzymać Sowietów przed podporządkowaniem sobie całej Europy, ale wtedy całkowicie pobite i podzielone Niemcy nie były czynnikiem równowagi. Ta stała obecność wojsk amerykańskich, świadcząca o poważnym i pełnym zaangażowaniu, miała także uspokoić przywódców zachodnioeuropejskich, że USA nie rozgrywają wyłącznie swoich krótkoterminowych interesów i że nie zamierzają poświęcać interesów sojuszników europejskich na rzecz własnych, jak dawniej notorycznie robił to Londyn, przez co na kontynencie nazywany był perfidnym Albionem.

Jakie korzyści przynosiła Stanom Zjednoczonym ta stała obecność w Europie?

Podstawowym i niezmiennym interesem USA jest uniemożliwienie pojawienia się europejskiego hegemona, który podporządkowałby sobie zasoby całej Europy. Ponadto stała obecność w Europie z pewnością mocno stabilizowała system amerykańskiego przywództwa w świecie Zachodu i umożliwiała budowę świata atlantyckiego jako emanacji ładu globalnego budowanego przez USA po II wojnie światowej, ze wszystkimi jego instytucjami, dobrze nam znanymi, takimi jak Bretton Woods, Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, NATO, a także... dolar.

Dziś system ten jest zagrożony?

Tak, bo lider słabnie i wszyscy zaczynają szukać nowej równowagi, w tym sami Amerykanie. Wydaje się, że w Eurazji będą teraz stawiać na tzw. obecność punktową, czyli – jak to się u nas przyjęło mówić – rotacyjną. Nam oczywiście to się nie podoba, bo chcielibyśmy mieć stałe amerykańskie bazy, jak niegdyś w RFN. Jednak hegemon nie ma już tyle siły, by wszędzie być stale zaangażowanym; to za dużo go kosztuje: finansowo, ale też strategicznie, bo słabnące mocarstwo nie może już ryzykować, że zostanie wplątane w jakąś przypadkową wojnę. Poza tym stała obecność w jednym miejscu wiązałaby USA ręce, eliminowała elastyczność, tak dziś potrzebną w dobie rywalizacji z Chinami i Rosją.

W jaki sposób USA mogą próbować utrzymać swoją pozycję?

Stany Zjednoczone są klasycznym mocarstwem morskim, więc z ich globalnego punktu widzenia najważniejsze jest, by nikt nie był w stanie wypchnąć ich wpływów z mórz i oceanów okalających Eurazję. Między interesami Chin, Rosji i innych graczy jest wiele sprzeczności, które Amerykanie starają się rozgrywać, a skutecznie to czynić pozwalają im: potężna amerykańska flota oddziałująca na to, co się dzieje w Europie i w Azji; wojskowa obecność (choćby tylko punktowa); międzynarodowe instytucje oraz sama siła gospodarcza Ameryki.

A w jakiej sytuacji znajduje się Polska?

Leżymy pomiędzy strefą geopolitycznego morza a strefą lądu, na najbardziej wysuniętych rubieżach oddziaływania USA, na samym końcu linii komunikacyjnych z odległych przecież kontynentalnych Stanów Zjednoczonych. W jeszcze trudniejszej sytuacji są kraje bałtyckie. Stąd Rosja wyraźnie próbuje sondować (a może nawet demonstrować), czy siła Stanów Zjednoczonych tu rzeczywiście sięga. Zresztą Amerykanie są dziś testowani nie tylko w naszym regionie. Na zachodnim Pacyfiku to samo robią Chińczycy, którzy sprawdzają potęgę amerykańskiej floty i tzw. zdolność do jej projekcji siły, która jest fundamentem wiary sojuszników w potęgę USA i możliwość przyjścia im z pomocą, czyli tym samym podstawą wiarygodności Waszyngtonu jako dominującego mocarstwa w systemie międzynarodowym. Zachwianie tą wiarą niszczy system.

Jednobiegunowy świat był dla nas korzystny?

Z punktu widzenia naszego bezpieczeństwa jak najbardziej. Po 1989 roku otworzyliśmy się na świat, dołączyliśmy do globalnego obiegu gospodarczego, wstąpiliśmy do NATO. Jednak były także tego minusy. W świecie gwarantowanego przez USA ładu nasze przedsiębiorstwa nie miały szans konkurować z firmami zachodnimi, których przewaga organizacyjna, systemowa i kapitałowa była nie do przeskoczenia. Zresztą ta przewaga Zachodu utrzymuje się od czasów wielkich odkryć geograficznych, czyli z grubsza od XVI wieku. Wtedy już zaczął się kształtować tzw. dualizm gospodarczy, a inaczej mówiąc – dualizm na Łabie, bo kraje leżące na zachód od Łaby zaczęły tworzyć gospodarki kapitalistyczne, a te na wschód pozostały przy gospodarce folwarczno-pańszczyźnianej.

Z czego to wynikało?

Nie załapaliśmy się na wspaniałe bogactwo, które przynosiła kontrola morskich i oceanicznych szlaków handlowych generująca obrót towarowy, wymianę i obrót pieniężny. Stąd mieliśmy uwsteczniony system społeczny, nisko wydajną gospodarkę nieopartą na kapitale ani innowacyjności, tylko na zbiorach. Stąd nasz eksport półsurowców, jak zboże czy drewno, ale także emigracja ludzi za chlebem na lepiej zorganizowane i bardziej dokapitalizowane, innowacyjne rynki zachodnie. Później ta przewaga państw zachodnioeuropejskich cały czas się utrwalała, do dziś przecież jesteśmy głównie podwykonawcami dla zachodnich firm oraz pracujemy na niższych marżach. I to trwa od czasów Kolumba, bo nadal żyjemy w świecie zdominowanym przez tenże system morski. Mieszkańcy zachodniej Europy odkryli szlaki morskie wokół Afryki i przejęli kontrolę nad zasobami całej strefy brzegowej Eurazji. Stąd wzięła się z czasem dominacja Zachodu, a w szczytowym okresie dominacja absolutna, czyli kolonizacja.

Wielkie wojny nie zachwiały tym systemem?

Wręcz przeciwnie, po zwycięstwie morskich mocarstw anglosaskich powstały ONZ i Bank Światowy, umocnił się dolar jako waluta globalna. Znamienne, że Związek Sowiecki był utrzymywany poza systemem gospodarczym tego ładu, albowiem jego strażnikiem był Waszyngton. Po rozpadzie Sowietów ład ten uległ dodatkowemu wzmocnieniu, co publicysta Charles Krauthammer nazwał jednobiegunową chwilą bezdyskusyjnej supremacji USA, a skutki tego dotyczyły także Polski, czego dowodem było rozszerzenie NATO.

Jaki wpływ na ten system może mieć planowany Nowy Jedwabny Szlak?

Chińczycy bardzo dobrze rozumieją, że muszą zmienić bieguny systemu światowego, by mogli wyrwać się z pułapki półperyferyjności w światowym podziale pracy. Amerykanie powstrzymują chińskie zapędy morskie, opracowując koncepcje operacyjne na wypadek wojny z Chinami na zachodnim Pacyfiku, ale także utrzymując odpowiedni system sojuszy stabilizujących pozycję USA w Azji. Zwróćmy uwagę, że państwa strefy brzegowej Pacyfiku to sojusznicy USA: Japonia, Tajwan, Singapur czy Filipiny (choć w ich przypadku akurat teraz pojawiają się wątpliwości...). Chińczycy zrozumieli, że nie przebiją się przez membranę geostrategicznych wpływów Stanów Zjednoczonych w regionie, choć od morskich szlaków komunikacyjnych, których Pekin nie jest w stanie dziś kontrolować, zależy dalszy rozwój chińskiej gospodarki. Stąd pomysł budowy Nowego Jedwabnego Szlaku w wersji morskiej, w kierunku Afryki i Bliskiego Wschodu przez Ocean Indyjski, ale przede wszystkim lądowej – wiodącej przez masy śródlądowe Eurazji. To ma być w zamierzeniu Pekinu nowa magistrala handlu światowego spinająca dwa historycznie najbardziej produktywne obszary świata, czyli Europę i Chiny, i co bardzo ważne – będąca poza kontrolą Stanów Zjednoczonych.