Janusz Majewski zdradza jak robił "C.K. Dezerterów"

Majewski zaciekawia się popadłą w zapomnienie przedwojenną jedyną powieścią Kazimierza Sejdy pt. „C.K. Dezerterzy", o garnizonie żołnierzy wszystkich narodowości c.k. monarchii skoszarowanych na terenie węgierskiej prowincji w ostatnim roku I wojny światowej.

– Kiedyś jeden ze studentów Studium Scenariuszowego łódzkiej Szkoły Filmowej zgłosił propozycję adaptacji filmowej tej powieści. W studium wykładał Leszek Bajer, kierownik literacki Zespołu Filmowego Zodiak. Przeczytał tę książkę i dostrzegł jej atuty filmowe. Odwiódł studenta od jego pomysłu, bo szkoda takiej powieści na szkolne ćwiczenie.

Zaczął mnie namawiać na zrobienie na jej podstawie filmu. Z jednej strony książka mało znana, literatura średniej klasy, z drugiej – należąca do tych, których nigdy w czytelniach nie ma, bo ciągle są wśród ludzi. Powieść mi się podoba, tym bardziej że moje zainteresowanie tamtym czasem wynika z tego, że jeszcze mój ojciec był poddanym Jego Cesarskiej Wysokości Franciszka Józefa, co prawda jako dziecko, ale za to siedział mu na kolanach w czasie wizyty Najjaśniejszego Pana w Sieniawie w roku 1912.

Z odpowiedzialnym za produkcję studiem Zodiak odszukujemy spadkobierców autora „C.K. Dezerterów", podpisujemy stosowną umowę i namawiamy Pavla Hajnego na napisanie scenariusza, ja mam się zająć dialogami. Do współpracy udaje nam się zachęcić dwóch budapeszteńskich partnerów: Hunnia Filmstúdió oraz Mafilm.

Realizacja przebiega bez zakłóceń, zdjęcia w kraju robimy w twierdzy Modlin, idealnej scenerii, parę fragmentów na warszawskiej Cytadeli i nad Wisłą pod Nowym Dworem, potem jedziemy do Budapesztu, do niemal zachodniej stolicy, gdzie w porównaniu ze spsiałym, wygłodzonym PRL-em wszystkiego jest w bród.

Do filmu angażuje plejadę gwiazd, pamiętne postacie, czasem nawet w epizodach: Zbigniew Zapasiewicz, Wojciech Pokora, Krzysztof Kowalewski i Mariusz Dmochowski, a nawet Kalina Jędrusik i Edward Dziewoński czy Leon Niemczyk.

– Obsadzenie Marka Kondrata jest dla mnie oczywistością.

Z widoczną przyjemnością gra rolę młodego szeregowca obdarzonego niezwykłym sprytem, Jana Kani. Sprzyja temu zresztą atmosfera na planie: od początku wszystkim chce się robić ten film.

– Kondratowi wtóruje Wiktor Zborowski, który przed dziesięciu laty debiutował u mnie w sztuce zrealizowanej dla teatru telewizji pt. „Upiór w kuchni". Wiktor ma w sobie niezwykłą dociekliwość i oddanie roli. W „C.K. Dezerterach" wciela się w postać Habera, żydowskiego krawca z Wiednia, służącego w garnizonie jako kancelista. Uważam, że to jest dla Zborowskiego rola wprost idealna, do tego w jego filmowym dorobku przełomowa. Można powiedzieć, że w „C.K. Dezerterach" narodziła się gwiazda, ale, co dla mnie znaczące, krzepła nasza przyjaźń, w której nie brak dowcipu i troski. Kiedy przez pół roku uczyłem studentów amerykańskich robienia filmów na uniwersytecie w Lawrence, w stanie Kansas, Zborowski pisał do mnie ku pokrzepieniu: „Mam nadzieję, że tam na obczyźnie, wśród prerii, bizonów, autostrad i tej nędzy, o której tyle się u nas mówi, wspomnisz nas. [...] Kiedy będziesz wracał, w samolocie poproś pilota, żeby leciał nisko i wolno". Na koniec listu, bo znany jest z opowiadania dowcipów, dołączył taki kawał: „Idzie baba wieczorem przez park i się boi. Nagle zza drzewa wyłazi na nią jakiś facet z potwornie po mongolsku płaską twarzą i szeroko rozczapierzonymi rękami. Babie włosy dęba stają, ale ostatkiem świadomości kopie zboczeńca w jaja. A facet: »O kurwa... Wiedziałem, że tej szyby nie doniosę«".

Taktyka Majewskiego w postępowaniu z aktorami nie jest złożona.

Najpierw ustalić zasady, przekazać je aktorom i cierpliwie czekać. Cierpliwość to najważniejsza cecha reżysera. Kiedy zacząłem uprawiać swój zawód, miałem, z nieśmiałości, problemy z przekraczaniem pewnych barier właśnie w pracy z aktorami. Podczas realizacji jednego z moich pierwszych telewizyjnych teatralnych widowisk, z obsadą wybitnych aktorów, w pewnym momencie jeden z nich odezwał się wyraźnie ironicznie:

– Panie reżyserze – ze złośliwym akcentem na „reżysera" – my tak gramy, gramy, a pan nic do nas nie mówi, niczego pan od nas nie wymaga.

– Wie pan, nic nie mówię, bo jestem wami zachwycony. Robicie to tak świetnie, że nic nie chcę zepsuć. Umówmy się, że ja się będę odzywał tylko wtedy, kiedy coś mi się nie będzie podobało.

Taką woltą się uratowałem.

Przelotna awanturka

Każdy na planie ma coś do powiedzenia, każdy wnosi uwagi, według niego wielkiej rangi. Cierpliwie słucham i robię to, co zamierzałem. A aktor, mając za plecami bagaż biografii bohatera, lepi postać wedle swojego instynktu. Nadaje jej nowe przebłyski, przekazuje widzowi sygnał, że jest kimś innym.

Na planie aktor gra dla jednego widza – dla reżysera, przyszli widzowie są jeszcze anonimowi. Wtedy nasze relacje nabierają charakteru intymnego, oni powierzają mi sekret grania tej roli, tworzy się między nami wtajemniczenie. Serdeczność i wrażliwość po obu stronach. Przyjaźń.

I tak „C.K. Dezerterzy", filmowa komedia z gatunku łotrzykowskich, oparta na powieści mało znanej, jedynej książce tego autora, pisarza bez legendy, adaptacja bez szczególnych awantaży, staje się przebojem roku.

Z całego kraju płyną wieści o powodzeniu filmu i o tym, że prezes stowarzyszenia filmowców spłatał niezłego figla krytyce, która parę lat temu przeoczyła jego „Lekcję martwego języka".

„Nareszcie odetchnęli dystrybutorzy polskich filmów – donosi »Głos Pomorza«. – Nareszcie uśmiechają się kierownicy kin i wytworu rodzinnej kinematografii nie spychają na poranki i popołudnia, tylko z honorami wprowadzają do największych sal na najlepsze godziny".

„Czy istnieje jakiś uniwersalny pomysł na frekwencyjne kino popularne? – zadają pytanie dziennikarze w »Perspektywach«. – Trzeba tylko znaleźć atrakcyjny temat (najlepiej retro), perypetiom i postaciom nadać dynamikę, obsadzić role popularnymi i lubianymi aktorami. A potem już tylko pójść va bank w stronę komedii czy nawet stylizowanej komediofarsy. Dokładnie tak właśnie zrobił Janusz Majewski, biorąc na warsztat wydaną u nas przed laty książkę »polskiego Haszka«, Kazimierza Sejdy".

W „Polityce" tytuł obywatelski „Majewski dla ludności": „No i mamy filmowy hit jesiennego sezonu – okazali się nim »C.K. Dezerterzy« Janusza Majewskiego. Kolejki przy kasach, koniki przy kolejkach (oferujący cenę po cenach umownych), ryki śmiechu na widowni".

W jednym z licznych wywiadów pytają reżysera: „Czy jak w przypadku »Lekcji martwego języka« była to też miłość od pierwszego wejrzenia?". Majewski z kokieterią odpowiada: „Jeśli już kontynuować tę metaforę »zakochania się«, to moja miłość do »Lekcji« była uczuciem poważnym, ta zaś jest przelotną awanturką...". (...)

Obrażona wrażliwość koneserów

Nawet młodzi mówią tekstami z „C.K. Dezerterów": „Kocham cię przed, w trakcie i po. W trakcie najbardziej" albo: „Tak to już jest, że najszybciej zwraca na siebie uwagę idiota".

Są też głosy mocno krytyczne, osłodzone co prawda pochwałą:

„Konwencjonalna, ponad granice wytrzymałości farsa z nudnymi spryciarzami i dekownikami, z operetkowymi oficerami i kokotami. Równocześnie filmowi nie można odmówić staranności w wyposażeniu dekoracyjnym i kostiumowym, w wyrafinowaniu plastycznym fotografii i kilku przewybornych epizodów aktorskich".

„C.K. Dezerterzy" zostają zakwalifikowani na XI Festiwal Filmów Fabularnych w Gdańsku, polskiego Cannes czy Wenecji – przyznawana na tej filmowej imprezie statuetka Złotego lub Srebrnego Lwa śni się niejednemu reżyserowi. W czasie festiwalowej projekcji salwy śmiechu, a potem oklaskom nie ma końca. „C.K. Dezerterzy" dostają więc nagrodę publiczności. Tylko... Opinia wielu dziennikarzy jest zgodna: drastyczny rozdźwięk między odczuciami recenzentów a upodobaniami masowej widowni. Dawno krytycy nie pomylili się aż tak dalece. Na „C.K. Dezerterów" przyszło blisko siedem milionów widzów, wielu z nich po parę razy. Nie tylko dla rubasznego „koszarowego" humoru – ludzi porywa anarchiczny duch utworu, kpiny z armii i władzy, tego potrzebowali. (...)

Żaden Lew nie dorówna słowom uznania, jakie reżyser słyszy od „konika" przed kinem: „Pan Majewski? Proszę, bilet darmo, prezent. Dość już zarobiłem na pana filmach, chcę się odwdzięczyć".

Po blisko sześciu latach od daty premiery „C.K. Dezerterów" wyświetlają w telewizji, a na Stadionie Dziesięciolecia w tym samym czasie szykuje się koncert brytyjskiej hardrockowej grupy Uriah Heep: dziewięćset głośników, pobierających prądu tyle co dwadzieścia pięć tysięcy mieszkań, tysiąc pięćset funkcjonariuszy pilnujących porządku. „Trybuna Ludu" w notatce „Wembley w Warszawie" donosi: „Zaczyna się niemrawo, o godzinie dwudziestej jeszcze sporo miejsca przed estradą. Koncert przegrywa konkurencję z emisją »C.K. Dezerterów«...".

– Najważniejszą cechą komedii jest wywołanie śmiechu u widza, co nie zawsze idzie w parze z pojmowaniem kina jako sztuki. Komedia jest tworzona przede wszystkim dla ludzi, a dopóki każdy film fabularny, niezależnie od gatunku i poziomu, będzie traktowany z jednakową powagą, w kategoriach sukcesu czy klęski narodowej przez całą prasę krajową, dopóty nie będzie klimatu dla podejmowania ambitniejszych przedsięwzięć dla zjednywania wartościowych autorów i realizatorów – podsumowuje reżyser i zastanawia się: – Kim właściwie jest dziś reżyser filmu fabularnego? Posługującym się kamerą i mikrofonem, jak pisarz piórem inscenizatorem i pedagogiem aktorów występujących w filmie, dowódcą sztabu ludzi realizujących film; animatorem obrazów, które powstają w jego wyobraźni, a które on stara się urzeczywistnić i utrwalić na taśmie (przy możliwie najmniejszej liczbie kompromisów). Uważam, że reżyser musi być nie tylko człowiekiem utalentowanym, wykształconym, umiejącym przewodzić i kierować, ale ma być przede wszystkim człowiekiem kulturalnym. Co to znaczy „być kulturalnym?". Przede wszystkim znać swoją kulturę, orientować się w niej, żyć nią. Swoją, to znaczy kulturę swego narodu, swego kontynentu, swojej cywilizacji, a więc być Europejczykiem, a nade wszystko człowiekiem.

„Siedlisko" pokochali telewidzowie (premiera pierwszego odcinka w 1999 roku), a reżyser trzynaście lat później na podstawie jego scenariusza napisał lekką, rodzinną powieść pod tym samym tytułem. Wówczas jednak, pod koniec lat dziewięćdziesiątych, krok po kroku rodzi się pomysł kontynuacji „C.K. Dezerterów". Majewski decyduje się napisać i nakręcić „Złoto dezerterów", osadzoną w realiach II wojny historię trochę zwariowanych „komandosów" tworzących zwarty oddział wojskowy, który dokonuje skoku na niemiecką „kasę" i wystawia hitlerowców do wiatru.

– Chcę utrzymać ten film w stylu amerykańskim. Nacisk kładę na widowiskowość, atrakcyjność akcji, dobrą rozrywkę, na gwiazdorską obsadę: Katarzyna Figura, Bogusław Linda, Wojciech Pokora, Marek Kondrat, Wiktor Zborowski, Artur Żmijewski, Jan Kobuszewski... i świetną muzykę Michała Lorenca. Podejmuję ogromne ryzyko, muszę sprostać konkurencji własnego filmu „C.K. Dezerterzy".

Pierwszy pokaz filmu na festiwalu w Gdyni (1998 rok): owacja widzów, bez żadnej reakcji jury. Zgodna jest opinia recenzentów, że Majewskiemu bardziej udała się pierwsza część filmu, a trafność tego spostrzeżenia potwierdza sam reżyser w wypowiedziach prasowych. Jednak nie spodziewa się, że ocena niemal wszystkich krytyków dobitnie skupi się tylko na jednym: to nieudana kontynuacja hitu, na żenującym poziomie.