Pogromy wyrwały z odrętwienia
W ciągu 4 tys. lat Żydzi stworzyli niezależne państwo tylko trzy razy, i to w starożytności. Przetrwali jednak dzięki umiejętności przedefiniowania swojej tożsamości, nie naruszając jej fundamentów, tworząc pięć wielkich duchowych ojczyzn: w Egipcie (1600–1200 p.n.e. ), w Ziemi Obiecanej (1200 p.n.e -70 n.e. ), by następnie po zburzeniu Świątyni i wygnaniu przedefiniować judaizm na rabinacki oparty na Talmudzie. Następną duchową ojczyzną Żydów stała się Rzeczpospolita Polsko-Litewska od XVI–XVIII w. Izrael jest ostatnią próbą redefiniowania żydowskiego losu.