Jakkolwiek wydawałoby się to oczywiste, należy przypomnieć, że ustalenie tożsamości podejrzanego (oskarżonego) w postępowaniu karnym jest kwestią zasadniczą; ustalenie zaś jego danych osobowych – zawsze wtórną (uzupełniającą). Niestety, ta kwestia jest jednak najczęściej pomijana w rozważaniach zawartych w opracowaniach naukowych dotyczących procedury karnej (i to nawet w komentarzach do kodeksu postępowania karnego), jakby z góry przyjmowano, że tożsamość oskarżonego miałaby być zawsze prawidłowo ustalana w realiach prowadzonych postępowań karnych. Jednakże znane są przecież kompromitujące przypadki (także w Polsce) błędnego ustalenia tej tożsamości, a nawet przypadki skazania osoby niewinnej lub też odbywania przez nią kary pozbawienia wolności – zamiast rzeczywistego sprawcy przestępstwa.
Niewiele przepisów
Odnośnie do ustalania tożsamości oskarżonego, pomimo wskazanej powyżej wagi tej czynności dla przedmiotu procesu karnego, tj. kwestii odpowiedzialności karnej konkretnej osoby oskarżonej o konkretne przestępstwo, w samym kodeksie postępowania karnego z 1997 roku, wielokrotnie już nowelizowanym, o obowiązku ustalenia tożsamości oskarżonego lub kwestii dotyczącej tej tożsamości mowa jest w niewielu przepisach. Są to art. 243 § 1 k.p.k. (dotyczący podstawy tzw. ujęcia obywatelskiego – jednym z wymogów jest właśnie fakt, że nie można ustalić tożsamości osoby popełniającej przestępstwo na gorącym uczynku); art. 244 § 1 k.p.k. (określający zatrzymanie policyjne i podobnie tutaj nie można ustalić tożsamości osoby podejrzanej); art. 244 § 3 k.p.k. (wymóg sporządzenia protokołu z zatrzymania, w tym, w razie niemożności ustalenia tożsamości osoby podejrzanej, należy podać jej rysopis); art. 258 § 1 pkt 1 k.p.k. (określający jedną z podstaw szczególnych stosowania tymczasowego aresztowania, tj. zachodzi uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu); art. 259 § 4 k.p.k. (zgodnie z którym nie stosuje się tzw. względnych przeszkód stosowania tymczasowego aresztowania m.in. w przypadku, gdy nie można ustalić tożsamości oskarżonego); art. 263 § 4 k.p.k. (określający podstawy tzw. nadzwyczajnego przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania m.in. z uwagi na prowadzenie w dalszym ciągu czynności zmierzających do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego); art. 275 § 4 k.p.k. (dotyczący dozoru policji i obowiązku dla oddanego pod dozór stawiania się we wskazanej jednostce organizacyjnej policji z dokumentem stwierdzającym tożsamość); art. 413 § 1 pkt 3 k.p.k. (określający wymogi formalne wyroku, w tym zawarcie imienia, nazwiska oraz innych danych określających tożsamość oskarżonego); podobnie czyni art. 504 § 1 pkt 3 k.p.k. (dotyczący wyroku nakazowego); art. 607c § 1 pkt 3 k.p.k. (dotyczący tzw. czynnego nakazu europejskiego i jego wymogów formalnych, tj. zawarcie danych określających tożsamość i obywatelstwo osoby ściganej); oraz art. 607zb § 2 pkt 3 k.p.k. (dotyczący przewozu osoby ściganej europejskim nakazem aresztowania przez terytorium Polski, tj. wymogów wniosku o zezwolenie na taki przewóz i m.in. zawarcie danych określających tożsamość i obywatelstwo osoby ściganej).
Niebezpieczeństwo pomyłki
Obowiązek ustalenia tożsamości jest ponadto wskazany w art. 213 § 1 k.p.k., a przepis ten jest umieszczony w rozdziale 2 kodeksu postępowania karnego „Wywiad środowiskowy i badanie osoby oskarżonego" (zob. art. 213–216 k.p.k.).
Jak więc widać – także w świetle przepisów kodeksu postępowania karnego – to tożsamość podejrzanego (oskarżonego) jest najważniejsza, bowiem w praktyce może powstać problem z ustaleniem jego danych osobowych (nieraz problem wręcz nieusuwalny w znaczeniu faktycznym). Zdarzają się przecież przypadki, że oskarżony posiada kilka dokumentów (np. fałszywe paszporty), a więc i kilka danych personalnych, lub też w ogóle nie można ustalić jakichkolwiek danych osobowych. W tym drugim przypadku powstaje konieczność, najpóźniej przed sporządzeniem aktu oskarżenia – a więc jeszcze w toku postępowania przygotowawczego – żeby prokurator jako dominus litis tego stadium zwrócił się do sądu rodzinnego (na podstawie art. 52 prawa o aktach stanu cywilnego) o nadanie podejrzanemu imienia i nazwiska. Natomiast w aktach sprawy należy zawrzeć szczegółowy opis cech zewnętrznych, kartę daktyloskopijną i tzw. zdjęcie sygnalityczne.
Należy więc w tym miejscu podkreślić to, co powiedziano na wstępie: ustalenie tożsamości oskarżonego w postępowaniu karnym jest kwestią pierwszorzędną i zasadniczą; ustalenie zaś jego danych osobowych – zawsze wtórną. Można bowiem skazać oskarżonego, co do którego nie jesteśmy pewni jego prawdziwych danych osobowych, nigdy jednak nie można skazać osoby, co do której tożsamości mamy jakąkolwiek wątpliwość.
