Materiał partnerski MSD

Na szczęście od wielu lat lista chorób, którym możemy zapobiegać dzięki szczepieniom, jest długa i stale rośnie. Warto, zatem chwilę dłużej zatrzymać się nad odkryciem, które zmieniło bieg ludzkiej historii.

To jedno z największych osiągnięć medycyny jest jednocześnie jedną z najbardziej efektywnych kosztowo interwencji medycznych. Szczepienia w sposób skuteczny zapobiegają chorobom zakaźnym, jednocześnie przyczyniają się do zmniejszenia śmiertelności, wydłużenia oczekiwanej długości życia i poprawy jego jakości oraz do zmniejszenia kosztów leczenia. Szacuje się, że rocznie na świecie szczepienia zapobiegają 2,5 mln zgonów (1).

Śmiertelne żniwo chorób zakaźnych

Nie zawsze jednak tak było. W historii świata zapisały się liczne epidemie, które dziesiątkowały ludność. Choroby wirusowe i bakteryjne, które towarzyszyły ludziom, skutkowały często groźnymi powikłaniami, niepełnosprawnością, czy wręcz zwiększały ryzyko śmierci.

W połowie XIV wieku dżuma, zwana czarną śmiercią, pochłonęła 1/3 ludności Europy. Słynna jest również grypa „hiszpanka", której pandemia w 1918 roku spowodowała śmierć blisko 50 mln ofiar. Ospa prawdziwa zbierała żniwo w wielu miejscach, a poprzez „odkrycia geograficzne" i kolonizacje zawędrowała do miejsc, w których wcześniej nie występowała. W ten sposób doszło do wybuchu epidemii na indyjskim Goa w 1545 r. czy w Ameryce Północnej wśród rdzennych mieszkańców kontynentu w pierwszej połowie XVII w. (2).

Krok po kroku, ku skutecznym rozwiązaniom

Początki immunizacji sięgają końca pierwszego tysiąclecia naszej ery. W tamtych czasach podawano zdrowym osobom starte strupy lub ropę od chorych, łagodnie przechodzących ospę prawdziwą, by w ten sposób zabezpieczyć organizm przed zakażeniem. Metodę tą nazwano wariolizacją, już wtedy zauważono związek między przechorowaniem danej choroby i nabyciem na nią odporności. W kolejnych latach opisywano nowe groźne choroby, takie jak żółta gorączka, odra, różyczka, odkrywano ich zakaźny charakter i podejmowano próby zapobiegania rozwojowi infekcji (2).

Przełom w medycynie

Za wynalazcę pierwszego w historii szczepienia uznaje się Edwarda Jennera. Ten angielski lekarz, bazując na ludowym przeświadczeniu, że przechorowanie ospy krowiej (krowianki, choroby o łagodnym przebiegu) daje odporność na ospę prawdziwą, dokonał w 1796 roku zaszczepienia organizmu ośmioletniego chłopca materiałem zakaźnym zawierającym wirusa krowianki. Gdy dziecko wyzdrowiało, dwa miesiące później zaszczepił je z kolei materiałem zawierającym wirusa ospy prawdziwej pobranym od chorego człowieka. Chłopiec nie zachorował, a Jenner wykazał skuteczność przeprowadzonego eksperymentu. Metodę tę, nieznacznie zmodyfikowaną, stosowano powszechnie aż do lat 70-tych XX wieku. Ten niezwykły rozdział historii znajduje swój finał w roku 1980, kiedy to Światowa Organizacja Zdrowia obwieściła sukces w całkowitym zwalczeniu (eradykacji) ospy prawdziwej na świecie.

I właśnie od łacińskiego słowa krowa (vacca) pochodzi termin vaccination (czyli szczepienie), który został po raz pierwszy użyty przez Richarda Dunninga w 1800 roku (2).

W historii rozwoju medycyny i sukcesów w pracy nad szczepieniami mamy polski wątek. Pierwszą szczepionkę na chorobę Heinego-Medina opracował prof. Hilary Koprowski, polski lekarz, wirusolog i immunolog, który w wieku 28 lat wyjechał do USA. Pandemia wirusa polio wywołującego zapalenie rogów przednich rdzenia kręgowego przypadła na XIX/XX wiek. Wcześniej choroba występowała sporadycznie. Choroba w przypadku dużego odsetka chorych kończyła się kalectwem, a w części przypadków nawet śmiercią. Prof. Koprowski znalazł sposób na wyizolowanie żywego, ale osłabionego (atenuowanego) wirusa, przyczyniając się tym samym do tego, aby kolejna zmora ludzkości, choroba Heinego-Medina, praktycznie zniknęła z mapy świata (3).

Czym jest szczepionka i jak działa?

Szczepionka to preparat biologiczny, zawierający jeden lub więcej antygenów, który, podany do organizmu, imituje naturalną infekcję oraz wywołuje odpowiedź odpornościową, stymulując tworzenie przeciwciał i pamięci immunologicznej.

Antygeny w szczepionkach są używane w bardzo niewielkich ilościach i mogą nimi być: żywe ale osłabione (atenuowane) drobnoustroje, drobnoustroje inaktywowane czyli zabite, fragmenty drobnoustrojów, oczyszczone białka, polisacharydy drobnoustrojów lub toksyny bakteryjne. Dodatkowo w preparatach znajdziemy wodę, substancje pomocnicze (adjuwanty, stabilizatory i konserwanty) oraz pozostałości po procesie produkcyjnym (3,4).

Często też słyszymy nazwy: szczepionki mono - i poliwalentne, skojarzone, rekombinowane, – co to oznacza?

Nazwy te dotyczą m.in. liczby drobnoustrojów zawartych w preparacie. I tak, monowalentna oznacza szczepionkę z antygenem z jednego szczepu drobnoustroju, zaś poliwalentna to szczepionka wielkoskładnikowa, która zawiera antygeny kilku szczepów tego samego gatunku drobnoustroju.

Szczepionki skojarzone to takie, które zawierają antygeny różnych chorób w jednym preparacie. Takim preparatem jest stosowane od lat 70-tych szczepienie przeciw odrze, śwince i różyczce. Połączenie antygenów w jednym preparacie zmniejsza konieczną liczbę wkłuć, co jest szczególnie istotne u malutkich dzieci.

Szczepionki rekombinowane to preparaty nowej generacji, otrzymywane za pomocą inżynierii genetycznej. Przykładem takiej szczepionki jest najnowsze dziecko wakcynologii - szczepienie przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego HPV. Powstało ono w wyniku wbudowania fragmentu materiału genetycznego drobnoustroju do komórek ssaków lub komórek drożdży, które to następnie rozpoczęły produkcję nowego białka. Po wyizolowaniu i oczyszczeniu białko staje się antygenem szczepionkowym (3,4).

Zakażenia wirusem HPV odpowiadają przede wszystkim za raka szyjki macicy, ale mogą prowadzić również do raka odbytu, głowy i szyi, pochwy, sromu, prącia oraz są przyczyną występowania kłykcin kończystych. Tylko w Polsce z powodu raka szyjki macicy umiera rocznie ponad 1700 kobiet(5). Powszechne szczepienia przeciwko HPV są realizowane w wielu krajach, natomiast w Polsce wciąż czekają na finansowanie przez państwo. Liczne samorządy finansują je aktualnie dla populacji 12-letnich dziewcząt. Zgodnie z Narodową Strategią Onkologiczną szczepieniem tym powinny być już wkrótce objęte w pierwszej kolejności dziewczęta, a następnie chłopcy (3).

Kalendarz szczepień – czy dokument ten podąża za odkryciami medycyny?

Program Szczepień Ochronnych dla dzieci został wprowadzony w Polsce w latach 60-tych ubiegłego stulecia. Dzielił on szczepienia na zalecane i obowiązkowe, od tamtego czasu kalendarz szczepień wciąż ewoluuje. Niewątpliwie w kontekście kalendarza szczepień ważne jest również wdrożenie elektronicznych rejestrów dla lepszego monitorowania realizacji szczepień ochronnych.

Od 1 stycznia 2021 roku do kanonu szczepień obowiązkowych dla dzieci urodzonych po 31 grudnia 2020 wchodzi szczepienie przeciwko zakażeniom wywołanym przez rotawirusy. Wirus ten powoduje nieżyt żołądkowo-jelitowy, który jest przyczyną hospitalizacji z powodu ciężkiej biegunki u dzieci poniżej 5 roku życia. W Polsce z powodu zakażeń rotawirusem rocznie hospitalizowanych jest 50 tys. dzieci, co powoduje znaczące koszty finansowe i organizacyjne dla systemu, zwłaszcza w dobie trwającej pandemii. Od 2007 r. szczepienie było realizowane, jako zalecane, ale od dawna eksperci postulowali, aby stało się obligatoryjne (3,6).

Czy szczepionki są tylko dla dzieci? O jakich szczepieniach powinni pamiętać dorośli?

Przyzwyczailiśmy się myśleć, że szczepienia to obszar zarezerwowany dla dzieci. To z nimi mamy obowiązek zgłosić się na szczepienia zgodnie z obowiązującym kalendarzem. Ale dorośli również mogą i powinni korzystać z dobrodziejstw, jakie dają szczepienia, poczynając od zabezpieczenia się przeciwko chorobom tropikalnym, gdy chcemy wyjechać w dalekie podróże (m.in. np. żółta gorączka, cholera, dur brzuszny, japońskie zapalenie mózgu) (7).

Gdy chorujemy przewlekle albo mamy częsty kontakt z placówkami medycznymi, wskazane jest, aby zabezpieczyć się przed grypą i zakażeniami pneumokokowymi, co jest szczególnie rekomendowane teraz, w dobie pandemii COVID-19, ale również przed zakażeniami meningokokowymi, HiB, WZW A i B.

Ponieważ szczepienia z okresu dzieciństwa nie zapewniają pełnej odporności na całe życie, warto przyjąć dawki uzupełniające szczepionki przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi. Aktualnie zaleca się również kobietom w ciąży szczepienia na grypę, krztusiec i WZW B (4).

Wynalezienie szczepień to niepodważalnie przełomowe odkrycie i sukces medycyny. Dzięki nim udało się prawie zupełnie wyeliminować niektóre choroby zakaźne. Szczepienia przyczyniły się do wydłużenia życia i przeżywalności niemowląt i dzieci. Należy też uznać, że jest najbardziej efektywną kosztowo interwencją medyczną, pozwalającą zmniejszyć liczbę hospitalizacji i zaoszczędzić istotne kwoty w budżecie państwa.

Wciąż czekamy na szczepienia na dengę, malarię, HIV czy boreliozę oraz szereg innych zakażeń bakteryjnych, będących zagrożeniem w szpitalach.

Dzisiaj jednak wszystkie oczy kierują się w stronę szczepień chroniących przed chorobą COVID-19, wywoływaną przez wirus SARS-CoV2. Historia uczy nas, że lepiej jest zapobiegać niż leczyć.

Materiał powstał we współpracy z MSD w ramach projektu Rzeczpospolitej ODKRYCIA MEDYCZNE 100-lecia.

Przypisy:

1) State of Health in the EU Companion Report 2019
https://ec.europa.eu/health/sites/health/files/state/docs/2019_companion_en.pdf

2) https://www.historyofvaccines.org/timeline/all

3) https://szczepienia.pzh.gov.pl

4) https://www.zaszczepsiewiedza.pl/

5) https://pacjent.gov.pl/program-profilaktyczny/profilaktyka-raka-szyjki-macicy

6) Dziennik urzędowy Ministra Zdrowia z dn. 22 grudnia 2020 r. Poz. 117, Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 22 grudnia 2020 r. w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2021.

7) A. Matkowska-Kocjan, A. Wroczyńska: Szczepienia ochronne przeciwko chorobom związanym z podróżami zagranicznymi w codziennej praktyce lekarza POZ: https://www.mp.pl/szczepienia/praktyka/przypadki/221217,szczepienia-ochronne-przeciwko-chorobom-zwiazanymi-z-podrozami-zagranicznymi-w-codziennej-praktyce-lekarza-poz