Krytyczny maksymalizm Tomasza Burka

Teza jest taka: obchodzący właśnie 70- lecie urodzin Tomasz Burek jest jednym z najbardziej osobnych polskich krytyków literackich. I jednym z najważniejszych. Dla mnie: najważniejszym. Takim, na którego książki czeka się z niecierpliwością i którego opinii wysłuchuje się z największą uwagą i skupieniem. Czytam jego eseje, recenzje i felietony, szukając w nich wiedzy o literaturze najnowszej, delektuję się kunsztownym językiem krytycznym, przede wszystkim jednak szukam w tym pisarstwie samego krytyka i jego niezwykłej osobowości, która od lat zapisuje pamiętnik krytyczny, będący sprawozdaniem z jednej z najbardziej fascynujących przygód duchowych w naszej literaturze.

Jej początkiem była publikacja w dziewiątym numerze „Współczesności” omówienia „Don Juana” Moliera w reżyserii Bogdana Korzeniowskiego. „Nie ma Moliera”, irytował się Burek, zarzucając Korzeniowskiemu, że czyniąc z Don Juana banalną farsę, zapomniał, że Molier był „bojownikiem o wolność człowieka” i że rozprawiał się z bohaterem swego dramatu jako „symbolem uprzywilejowanego władcy”. Krytyka drażniły „cyrkowe sztuczki” Korzeniowskiego, bo zderzały się brutalnie z powagą tego, co widz mógł zobaczyć, wychodząc z teatru na ulicę, a mianowicie, że „istnieją prawdziwi Don Juani i prawdziwi Sganarele”.

W tej recenzji mamy już niemal całego Burka, czytelnika arcydzieł, niechętnego pomniejszycielom olbrzymów i pomniejszonej literaturze, ułatwionej, bezmyślnej, z wydartym żądłem społecznego krytycyzmu. Mamy tu też krytyka szukającego więzi łączących literaturę ze współczesną ulicą, zbuntowanego wobec beztroskiego estetyzmu i nihilizmu...

W 1957 r. Burek był 19-letnim studentem dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Wciąż żył nadziejami Października ‘56, który był dla niego kluczowym doświadczeniem biograficznym. Pisząc po latach o zapomnianej literaturze polskiego Października, podkreślał, że wydarzenie to było początkiem długiego procesu destalinizacji, odkażania umysłów i restytuowania autentycznych wartości. Ale dla młodego Burka Październik był też Rewolucją, która obiecywała ziszczenie marzeń pokoleń polskiej inteligencji radykalnej o modernizacji polskiej kultury, wyzwoleniu jej z drobnomieszczańskich „złudzeń” i otwarciu na to, co nowoczesne. Radykalizm młodego Burka (symbolizowany trójcą „Rolland, Dada, Lenin”) tłumaczył nie tylko wiek, przeżycie Października i stalinizmu, ale też – do pewnego przynajmniej stopnia – jego pochodzenie. Ojciec krytyka, Wincenty Burek, w latach 30. działał w opozycyjnym wobec sanacji ruchu ludowym, publikował w radykalnej prasie chłopskiej („Wici”) i narodowej („Prosto z mostu”), był autorem głośnego, skonfiskowanego decyzją cenzury, zbioru opowiadań „Droga przez wieś”. W 1946 r. był więziony przez UB za działalność w PSL, potem w 1948 r. zniszczono gotowy nakład jego opowiadań „Odmienione drogi”. Wincentego Burka interesowało jednak głównie dobro jego małej chłopskiej ojczyzny, podsandomierskiego Ocinka, syna interesowała przebudowa polskiej świadomości kulturalnej.

Najpewniej to w bibliotece ojca Tomasz Burek natknął się na „Legendę Młodej Polski” Stanisława Brzozowskiego, kultową książkę wszystkich polskich radykałów, której tak dalece obawiali się rządzący PRL, że zezwolili na jej wydanie dopiero w latach 80. XX wieku. Komentując w 1958 r. w swym dzienniku lekturę „Legendy...”, Burek notował:

„Pomimo demagogicznej nieraz frazeologii, siła, dobitność, trafność sformułowań, szerokość, wielostronność perspektyw myślowych, głęboka i śmiała krytyka naszej zawsze niedostatecznej samowiedzy, walka o prawdę nieustępliwa i zacięta – oto co pociąga u Brzozowskiego”.

Od autora „Legendy...” brał jeszcze prometejską wizję człowieka, zbuntowanego wobec absolutu, samotnego twórcy rzeczywistości, a dalej widzenie literatury jako krytyki zastanego życia, „preceptora epoki, wychowawcy pokolenia, oręża umysłu”. Bliska mu była koncepcja krytyki jako Wielkiej Dyskusji, konfrontującej literaturę z „hierarchiami tak zwanych życiowych celów”, „brzozowski” był też charakterystyczny, wyszukany, nieco barokowy język Burka, w którym słowami kluczowymi były „dramat” i „przygoda” i który obfitował w tyleż efektowne, co jawnie wartościujące metafory. „Jakby szigalewszczyzna na wesoło” – to o Peiperze. Albo – o „Pożodze” Kossak-Szczuckiej – „Jakby Marynia Połaniecka wstąpiła w świat szekspirowski”. Sarkazm tego ostatniego porównania powracał u Burka zawsze, gdy omawiał pisarzy „kontrrewolucyjnych”, takich jak Weyssenhoff, czy Reymont.

Burka fascynowała też proza Brzozowskiego. W listach autora „Legendy...”, „Pamiętniku” oraz w powieściach widział zapowiedź Arcydzieła. Że ta fascynacja jest trwała, świadczy choćby niedawna wypowiedź w ankiecie „Dziennika”, w której krytyk podsuwa pisarzom współczesnym pomysł „dokończenia” „Książki o starej kobiecie”.

Krytykę literacką Burek regularnie zaczął uprawiać od 1961 roku, kiedy to związał się z „Twórczością” Jarosława Iwaszkiewicza. Ten ostatni donosił Wincentemu Burkowi: „Co się tyczy Tomka, to cieszę się, że mogę go drukować – z drugiej strony nie mogę należycie ocenić jego recenzji, gdyż jego lektury są tak kompletnie odmienne od moich [...] Parnickiego nie czytałem (i czytać nie będę!) – w tej chwili tęsknię do klasyki”.

Rzeczywiście – Burka nie interesowali „klasycy”, lecz „nowatorzy”: Parnicki, Witkacy, Mueller, Musil, Joyce, Broch, Faulkner... Drukowane w „Twórczości” szkice i recenzje złożyły się na świetne, wciąż ciekawe książki „Zamiast powieści” (1971) oraz „Dalej aktualne” (1973). Burek stawiał tam tezy wówczas odkrywcze, a nawet prowokacyjne, które były świadectwem kultu nowoczesności, ale i paradoksalnego tradycjonalizmu, przekonania o potrzebie kulturalnej ciągłości. Dlatego przypominał, że nowoczesności trzeba szukać w literaturze Młodej Polski, że wiek XIX był „genialny”, że sprawę literatury polskiej widzieć trzeba jako część dramatu całej literatury zachodniej. Rewolucyjnie brzmiała jego teza, że rok 1905 zaczyna epokę nowoczesną w naszej literaturze, a rok 1918 jest z tego punktu widzenia jej „uwstecznieniem”. Równocześnie przenikliwie opisywał przemiany tradycyjnego modelu powieści, w XX wieku zastępowanej przez antypowieść, powieść-worek, „powieść utajoną” w listach, wspomnieniach, esejach, dziennikach. Tak czytał na przykład listy Stanisława Witkacego do syna. Jako wielką nowoczesną powieść, a ściślej jako zapowiedź Arcydzieła, Wielkiego Pamiętnika, Romansu Świadomości, których bohaterami są myśli i sumienie.

Marzenie o Arcydziele powracało od początku krytycznych peregrynacji Burka. W horyzoncie arcydzieł odbywały się jego lektury, miarą arcydzieł oceniał współczesnych. W tęsknocie za opierającym się działaniu czasu, nieśmiertelnym Arcydziełem widzimy zresztą dzisiaj zapowiedź późniejszych, „metafizycznych”, wyborów Burka.