Redliński, Dukaj, „1983”. Historia alternatywna lubi się powtarzać

Książki o Harrym Potterze w drugim obiegu, komenda Milicji Obywatelskiej wyglądająca jak bank – ani śladu odrapanej lamperii i zakurzonych teczek, rozbudowana siatka metra i wszechobecne nowoczesne technologie. Tak wygląda Warszawa w 2003 r. oczami twórców serialu „1983", wyprodukowanego w ubiegłym roku przez polski oddział międzynarodowej platformy Netflix. W serialu Stanami Zjednoczonymi rządzi Al Gore, Związek Radziecki tłumi powstanie w Czeczenii, a w Polsce komuna trzyma się mocniej niż w czasach pierwszej Solidarności.

Widzowie byli pod wrażeniem, bo nawet jeśli w produkcji kulały dialogi i aktorstwo, a wtręty polityczne były aż nadto widoczne, to wizja kraju, w którym nie zwyciężyły demokracja i kapitalizm, i nadal trwa PZPR-owska noc, tylko że w wersji 2.0, była niezwykle sugestywna. Przyjemnością było już samo oczekiwanie na kolejne pomysły scenarzystów, którzy ukazali nadwiślańską rzeczywistość niczym hybrydę PRL i współczesnych Chin, gdzie nadzór i kontrola obywateli przyprawiać mogą o dreszcze.

Komentatorzy cmokali z uznaniem nad błyskotliwym konceptem, jednak każdy, kto miał w rękach „Fantastyczny atlas Polski" Pawła Dunina-Wąsowicza, wydany przez Narodowe Centrum Kultury w 2015 r., mógł tylko uśmiechnąć się z życzliwością i skwitować: „Drodzy państwo, to wszystko już było, a nawet więcej". Bo nie tylko historia lubi się powtarzać, historie alternatywne również.

Już w powieści „Krfotok" z 1998 r. Edward Redliński, twórca „Konopielki", wyobrażał sobie, co by było, gdyby stan wojenny nie wybuchł, a Polska w 1982 r. uległa zbrojnej interwencji Związku Radzieckiego. Jeszcze dalej poszedł Jacek Dukaj – w swej najsłynniejszej powieści „Lód" (2007) nakreślił wizję Polski, która w latach 20. XX wieku wciąż jęczy pod carskim knutem. Z kolei Rafał Kosik w powieści „Świat Zero 2" z serii młodzieżowej „Felix, Net i Nika" wyobrażał sobie Warszawę jako część niemieckiego Generalnego Gubernatorstwa.

Rosyjski imperializm jednak zawsze najmocniej rozpalał wyobraźnię polskich autorów. Zwłaszcza w dwudziestoleciu międzywojennym, kiedy to snuto wizje Rzeczypospolitej, która nie zdołała się obronić w 1920 r. na linii Wisły przed bolszewikami. Edmund Jezierski w książce „... a gdy komunizm zapanuje... Powieść przyszłości" z 1927 r. projektował losy Polskiej Komunistycznej Republiki Rad pokonanej przez proletariackie armie Rosji i Niemiec, ale też i później, bo w „Xavrasie Wyżrynie" Jacka Dukaja (1997) Polska była częścią ZSRR jako Republika Nadwiślańska. Nie inaczej widział to Marcin Wolski w „Jednej przegranej bitwie" (2010), z tym, że nazwa brzmiała Polska Republika Socjalistyczna.

Podbijały nas różne narody, nie tylko Rosjanie i Niemcy. Gnoili nas Chińczycy („Nienasycenie" Witkacego), struktury zjednoczonej Europy, islamiści, Żydzi, no i oczywiście Marsjanie.

Ale to tylko jedna strona medalu, bo Polska bywała nie tylko rozbierana, ale sama też rozbierała, podbijała kolonie i miała epizody wielkości. Była monarchią, federacją, a liczba jej mieszkańców sięgała kilkuset milionów. Nie traciliśmy kresów wschodnich, ale też bywało, że poza granicami leżał Śląsk, Pomorze i Mazury, nie wspominając już o Wrocławiu. Państwem rządziły kobiety, choć rzadko, a na stanowisku prezydenta urzędowali m.in. słynny ułan Bolesław Wieniawa-Długoszowski, Tadeusz „Zośka" Zawadzki, ale też Radosław Sikorski, a nawet Leszek Balcerowicz przekształcony w 2054 r. w cyborga.

Przeróżne Polski alternatywne poukładał we wspomnianym „Fantastycznym atlasie Polski" krytyk, wydawca i badacz literatury Paweł Dunin-Wąsowicz. Na 350 stronach zebrał blisko 500 utworów literackich – lepszych i gorszych, wybitnych jak „Lód" Dukaja, a także tych przeciętnych czy wręcz grafomańskich. Zauważył przy tym pewną zależność, mianowicie im niższy poziom literacki, tym wizje alternatywnej historii śmielsze.

Choć punktem wyjścia do wszystkich tych powieści, opowiadań i esejów były Rzeczpospolite prawdziwe, osadzone w konkretnym momencie historycznym, to już po przekroczeniu tzw. punktu dywergencji (rozbieżności), zaczynała się przestrzeń nieokiełznanej wyobraźni. Dlatego większość z tych utworów znajdziemy na półkach z szyldem fantastyka.

Jednak w ostatnich latach autorzy najgłośniejszych pozycji z tego nurtu narzucali sobie większą dyscyplinę, trzymając się ściśle nakreślonych uwarunkowań historycznych. Zmieniali tylko jedno istotne wydarzenie i patrzyli, co mogłoby się w nowych okolicznościach wydarzyć, np. wskutek wygranej/przegranej bitwy lub powstania. Taki charakter miała szczególnie popularna w ostatnim czasie publicystyka Piotra Zychowicza i idących w ślad za nim autorów. Ta intelektualna gimnastyka wywoływała burze. Mowa tu głównie o książce „Pakt Ribbentrop–Beck" (2012), w której autor przekonywał, że trzeba było nie tylko ustąpić żądaniom III Rzeszy w 1939 r., ale nawet pomaszerować z Hitlerem na Moskwę i dopiero potem rozprawić się z Niemcami. Wielu historyków podjęło dyskusję wywołaną książką Zychowicza, a najbardziej krytyczni komentatorzy uznali jego fantazje wręcz za szkodliwe.

Realiów historycznych ściśle usiłowali się trzymać także prozaicy. Dwa najciekawsze przykłady z ostatnich lat to „Widma" Łukasza Orbitowskiego (2012) oraz „Jak zawsze" Zygmunta Miłoszewskiego (2017). W pierwszej z powieści Orbitowski zastanawiał się, jak poradziłby sobie Krzysztof Kamil Baczyński w Polsce Ludowej, gdyby powstanie warszawskie nie skończyło się śmiercią poety oraz tysięcy jego rówieśników. Odpowiedź była mało optymistyczna – pisarz przewidywał, że poeta by zmarniał i – podobnie jak wiele innych wybitnych postaci – zostałby duchowo zdeptany przez stalinizm, dobić go miało nieudane życie rodzinne.