Nędza oznacza śmierć

Rz: Coraz więcej jest we współczesnym kinie opowieści opartych na faktach. Życie pisze najbardziej dramatyczne scenariusze?

Danis Tanovic:

Niestety tak. Wiek XX niczego nas nie nauczył. Dramaty świata przeplatają się z wielkimi tragediami ludzi. „Senada" zaczęła się od reportażu w gazecie o dramacie Romki, której w bośniackim szpitalu odmówiono ratującej życie operacji, bo nie miała ubezpieczenia ani pieniędzy na opłacenie zabiegu. Gdyby nie oszustwo, jakiego dopuściła się jej rodzina, przedstawiając w kolejnym szpitalu cudze dokumenty, Senada by umarła. Byłem wstrząśnięty, pojechałem do wsi, w której mieszkali bohaterowie reportażu – trzy godziny jazdy samochodem od Sarajewa. Nazif i Senada to bardzo biedni ludzie, żyjący ze zbierania złomu. Chciałem nakręcić o nich dokument, pomyślałem, że jednak spróbuję opowiedzieć tę historię w filmie fabularnym, który ma większe szanse na przebicie się do widzów. Od początku wiedziałem, że muszę maksymalnie zbliżyć się do autentycznych wydarzeń. Dlatego namówiłem Nazifa i Senadę, żeby zagrali samych siebie.

Danis Tanovic, reżyser

Zgodzili się wrócić do traumatycznych chwil swojego życia?

Nazif opowiadał mi o nich, stale wydobywając z pamięci nowe szczegóły. Tak powstał szkic filmu. Potem na planie po prostu odtwarzaliśmy to, co im się naprawdę przydarzyło. Nie robiliśmy prób i niemal nie powtarzaliśmy scen. Do ostatecznej wersji filmu weszły pierwsze, najwyżej drugie ujęcia, bo za trzecim razem, Senada i Nazif zaczynali „grać" i materiał był do wyrzucenia.

W filmie wystąpili też inni Romowie z wioski.

Grali siebie. Tylko lekarza, który nie przyjął Sanady do szpitala – ze zrozumiałych względów – zagrał ktoś inny. Też zresztą lekarz, jeden z najlepszych w Bośni. Mój serdeczny przyjaciel. Do dzisiaj nie wiem, dlaczego zdecydował się wcielić w tak negatywną postać.

To prawda, że zrobił pan ten film za 30 tysięcy euro?

Nie było wyboru. Od państwa dostałem na produkcję 17 tysięcy euro. Nie mieliśmy profesjonalnego światła, kostiumów. Pracowaliśmy w dwie, trzy, czasem cztery osoby, w gronie przyjaciół. Ja reżyserowałem, czasem stawałem za kamerą, pilnowałem nagrywania dźwięku. Ale nie narzekam. Z dużą ekipą ten film byłby zupełnie inny. Może gorszy?

„Senada" rzeczywiście porusza.

Zadałem sobie pytanie, jak czuje się mężczyzna, którego żona umiera, bo żaden lekarz nie chce jej leczyć? Jak czują się dzieci, widząc, że ich matka słabnie z dnia na dzień? W Bośni nędza skazuje ludzi na śmierć. Czasem, jak w przypadku Senady, dosłownie. Problemem jest też sytuacja mniejszości. W wiosce, do której trafiłem, Romowie żyją od 300 lat, a nie mają żadnych praw. Rom nie może zostać prezydentem Sarajewa, a ja się z tym nie zgadzam. Każdy, kto mieszka w Bośni, kto płaci podatki, powinien mieć czynne i bierne prawo wyborcze.

Kino może tu coś zmienić?

Zmieniło we mnie. I w moich znajomych. Nie miałem przedtem kontaktu z Romami. Co najwyżej okazjonalnie, kiedy mali chłopcy myli mi szyby samochodowe podczas postoju na światłach albo gdy podchodziła kobieta w kwiecistej spódnicy, żebrząc o pieniądze. Dziś rozumiem ich sytuację. Jeden z przyjaciół też powiedział mi: „Wiesz, odtąd inaczej będę patrzył na Cyganów". Pomyślałem: „Może podobnie zareagują widzowie? Albo choć niektórzy z nich?" Chciałem sprawić, by przemówili z ekranu ludzie, którzy zwykle głosu nie mają.

Próbował pan również zmieniać świat jako polityk.

Nie jestem politykiem, tylko reżyserem filmowym, który chce pokazać, że można żyć nieobojętnie. W 2008 roku założyłem partię, bo w moim kraju nikt nie słucha niezależnych intelektualistów. Trzeba należeć do grupy. Dlatego ci z nas, którym udało się zrobić kariery, postanowili się zrzeszyć. W Bośni ciągle czuje się wojnę. Nie dlatego, że jeszcze można zobaczyć ślady po kulach w ścianach domów. Runął cały system.  Zostało zniszczone społeczeństwo. Granice dzielą ludzi przeraźliwie. Jeździłem więc do wiejskich szkół i rozmawiałem z uczniami. Żeby nie wybuchła kolejna wojna, bo nacjonaliści nadal są groźni. Ktoś, kto ciągle ci powtarza, że jesteś lepszy tylko dlatego, że jesteś Chorwatem, Bośniakiem albo Serbem, w każdej chwili może wzniecić iskrę.

Został pan członkiem parlamentu.