Rozmowa z Maciejem J. Drygasem

W tegorocznym konkursie PLANETE+ DOC Film Festival bierze udział pański nowy film „Abu Haraz". Jest całkowicie inny niż dotychczas zrealizowane przez pana dokumenty...

Maciej J. Drygas:

Rzeczywiście to mój pierwszy film realizowany metodą obserwacji. Jednak cała jego struktura została przepuszczona przez autorski filtr i w tym sensie odnajduję w nim własny charakter pisma.

Zobacz galerię zdjęć

W 2005 roku, słuchając radia, dowiedziałem się przypadkowo o misji polskich archeologów w Sudanie. W związku z budową gigantycznej zapory wodnej w okolicach IV katarakty na Nilu, władze Sudanu zwróciły się do ekspertów z całego świata, aby włączyli się w ocalenie miejsc zagrożonych powstaniem ogromnego sztucznego jeziora o długości 180 km. Ta krótka radiowa rozmowa z wybitnym polskim archeologiem Bogdanem Żurawskim uruchomiła moją wyobraźnię. Poczułem jakąś bliskość z tym światem. Filmy dokumentalne, które dotychczas zrealizowałem też miały znamiona swoistej archeologii - powoływałem do życia światy, które już nie istniały. Pomyślałem, że pod bezkresnymi połaciami pustynnego piachu musiały wymieszać się świadectwa życia człowieka z czasów paleolitu, starożytnego Egiptu, wczesnego chrześcijaństwa, islamu. Stanęły mi przed oczyma archiwalne obrazy z budowy tamy asuańskiej, gdzie przenoszone były z miejsca na miejsce całe świątynie. Oczyma wyobraźni zobaczyłem piękny film o przemijaniu, odchodzącym świecie, w którym w roli głównych bohaterów miały wystąpić archeologia i historia.

PLANETE+ DOC Film Festival - czytaj więcej

Realizował pan ten film niemal siedem lat....

Byłem w Sudanie sześciokrotnie, za każdym razem spędzając tam miesiąc. Po raz pierwszy pojechałem na zaproszenie ekspedycji z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Nasi naukowcy założyli bazę w Abu Haraz, skąd wyjeżdżali na wykopaliska. Abu Haraz to mikroskopijna wioska pośrodku pustyni. Osiemnaście domków postawionych z cegły uformowanej z nilowego mułu i zwierzęcych odchodów. Ledwo ponad osiemdziesięciu mieszkańców. Wkrótce okazało się, że to właśnie społeczność tej wioski stała się centralnym punktem mojej historii o ludziach stających wobec dramatycznych wyborów. Ten świat mnie uwiódł.

Maciej J. Drygas (ur. 1956),

dokumentalista słynący z perfekcyjnego cyzelowania swoich filmów. Laureat Nagrody Artystycznej Młodych im. Wyspiańskiego, dziś uczy adeptów zawodu m.in. w łódzkiej Filmówce. Autor takich filmów jak: „Usłyszcie mój krzyk", „Głos nadziei", „Jeden dzień w PRL", „Usłysz nas wszystkich", „Cudze listy".

„Abu Haraz" Macieja Drygasa - nowy film mistrza polskiej szkoły dokumentalnej, w którym portretuje losy mieszkańców małej miejscowości w Sudanie Północnym, przesiedlonych przymusowo wskutek budowy tamy na Nilu. Film wystartuje w konkursie głównym o Nagrodę Millennium.

Czym?

Otwartością. Ujęła mnie szczerość ludzi, którzy nie potrafią ani kłamać, ani udawać. Wielkie wrażenie wywarł na mnie kontrast między naszym światem pełnym nadmiaru, chaosu, i tamtym — pustynnym, surowym. Ale i tajemniczym, metafizycznym. Afrykańczycy kompletnie inaczej niż my odczuwają czas i przestrzeń. Donikąd się nie śpieszą, żyją w rytmach spokojnych i odwiecznych. Znajomy kardiolog uświadomił mi, że tam nie ma takiej jednostki chorobowej jak zawał serca.

Łatwo było przystosować się do tamtych warunków?

Nie pojawiłem się tam jako wszystkowiedzący Europejczyk, tylko dziecko, które chce się uczyć. Świat muzułmański rządzi się swoimi prawami. Kobiety i mężczyźni funkcjonują oddzielnie. A myśmy chcieli obserwować kamerą i jednych i drugich. Pozornie to były drobiazgi, ale bardzo istotne. Na przykład spożywanie posiłków. Mężczyźni zasiadają do wspólnej miski. Jedzą używając tylko prawej dłoni. Lewa służy do podmywania się. Jeśli chcesz wejść do cudzego domu, najpierw musisz zapytać mężczyznę o zgodę. Podobnie, jeśli chcesz filmować jego żonę czy dzieci. Później kiedy już staliśmy się członkami tej społeczności, wszystko się uprościło, ale początki nie były łatwe. Wspólnie z operatorem Andrzejem Musiałem, prowadziliśmy zeszyciki, w których codziennie zapisywaliśmy nowo poznane arabskie słowa. Uczyliśmy się ich od dorosłych i dzieci. To wspólne nauczanie słówek jeszcze bardziej nas integrowało. Inne bardzo ważne doświadczenie dotyczyło bycia na pustyni. Tam istnieją bardzo proste zasady: gdy kogoś spotykasz, musisz zapytać, czy czegoś nie potrzebuje, a jeśli potrzebuje — podzielić się z nim.

Czy miejscowi rozumieli, że kręci pan film?

To było najtrudniejsze - wytłumaczyć. Dla miejscowych biały człowiek, to albo lekarz, albo ten który daje pracę i płaci za nią pieniądze. Tak ludność Abu Haraz rozumiała kontakty z misją archeologiczną. Tłumaczenie, że realizujemy film, że będziemy obserwować ich życie, było dla nich abstrakcyjne. Kiedy pojęli, że film – znaczy fotografia, odwracali się uprzejmie w naszym kierunku, stawali w bezruchu i uśmiechając się patrzyli w obiektyw kamery. Po naszych kolejnych wyjaśnieniach, wreszcie zrozumieli, że film to ruchoma fotografia, więc znowu zaczęli pozować, tylko że w ruchu. Tłumaczyłem im, że jesteśmy ich pamięcią i że kiedy wioska niedługo zniknie pod wodą, dzięki naszej filmowej dokumentacji pozostanie namacalny ślad po jej istnieniu. Zrozumieli to dopiero, gdy zostali przeniesieni do Wadi Mugaddam – miasta zbudowanego pośrodku pustyni dla tysięcy przesiedleńców. Gdy przyjechaliśmy tam w kolejnym roku, ze wzruszeniem dziękowali za nasz trud.

Były niebezpieczne momenty w czasie pobytów w Sudanie?

Raz byliśmy aresztowani, ale wiedziałem, że to groźniejsze dla moich bohaterów niż dla nas. W tym kraju władza nie patyczkuje się z obywatelami. Wiedziałem, że co najwyżej nie będę już mógł tam wjechać, ale oni zostają...

Jaki był powód aresztowania?

To właściwie anegdotyczna sytuacja. Po zakończeniu zdjęć w małym miasteczku, poszliśmy się napić herbaty: operator, nasz kierowca, tłumacz, Sulejman — główny bohater dokumentu, i ja. Nagle przysiadł się do nas człowiek w czerwonym tiszercie, co już było dziwne, bo miejscowi chodzą w dżalabijach, i zaczął dopytywać się o paszporty mówiąc, że jest policjantem. Powiedziałem, że policjant musi mieć czapkę, a skoro jej nie ma — to mu paszportu nie pokażę. I tak od słowa do słowa... W końcu zagnał nas na miejscowy posterunek policji, gdzie głównym dowodem na działalność szpiegowską był wyciągnięty z mojego plecaka aparat fotograficzny i pisany po polsku dziennik. Zabrali nas na przesłuchanie 100 kilometrów dalej. To trochę przypominało mrożkowski teatr. I tam najważniejszego funkcjonariusza zapytałem, jak często widuje białych ludzi. Powiedział, że raz, dwa razy w roku. Zapytałem: „Czy myśli pan, że Amerykanie są takimi kretynami, żeby wysyłać do was białych agentów CIA? ". To go przekonało.

Pojechał pan tam z zamysłem realizacji filmu o przemijaniu i ostatecznie taki film jednak wyszedł....

Owszem. Tylko o całkiem innym przemijaniu.