Był sobie Lem

W liście wysłanym do FBI 2 września 1974 r. Philip K. Dick, jeden z najtrudniejszych i najbardziej osobliwych amerykańskich pisarzy science fiction, ostrzegał Federalne Biuro Śledcze przed szczególnym zagrożeniem. Sugerował mianowicie, że coraz popularniejszy w kręgach amerykańskich miłośników fantastyki krakowski twórca znany jako Lem nie jest w rzeczywistości osobą, a powołaną do życia przez partię komunistyczną organizacją intelektualistów, która ma na celu infiltrowanie środowiska krytyki literackiej oraz kontrolowanie swobodnej dotychczas wymiany opinii i idei w kręgu myśli fantastycznonaukowej. Dowodzić tego miała różnorodność stylistyk w utworach Lema i jego zdolności poliglotyczne. Nie wiadomo, jak rządowa agencja odniosła się do tych informacji. Już wtedy Dick uchodził za oryginała, wspomagającego swoje fantazje obfitymi porcjami środków psychoaktywnych, można więc sądzić, że jego podejrzenia poważni funkcjonariusze walczący z wrogimi wywiadami potraktowali raczej sceptycznie. Cała sprawa miałaby dzisiaj wymiar wyłącznie anegdotyczny, gdyby nie jeden jej aspekt. Otóż trudno nie zgodzić się z podstawową konkluzją Dicka, której aktualność wcale nie wygasła: Stanisław Lem to zjawisko nieprawdopodobne.

Z dziennika pokładowego: Fiasko

Wiernych czytelników Lema jako mistrza prozy fantastycznej, a zarazem filozofa, ale również jako eseisty i autora wypowiedzi o charakterze osobistym nie zaskoczył zapewne fakt, że ostatnia powieść, jaką ofiarował światu, nosiła tytuł „Fiasko" (1987) i została rychło uznana za najbardziej pesymistyczną czy też, jak chce Jerzy Jarzębski, najbardziej ponurą wśród jego utworów beletrystycznych. Przypomnijmy, że jej tematem zasadniczym jest niemożność znalezienia jakiegokolwiek skutecznego kodu pozwalającego na porozumienie się z innymi istotami myślącymi, a w rezultacie całkowite niepowodzenie w próbach nawiązania z nimi kontaktu. Byłoby nadinterpretacją twierdzić, że pisarz dał nam tu ostateczne podsumowanie własnych eksploracji intelektualnych i oczekiwania na odpowiedź ze strony ich świadków – odbiorców jego dzieł. Niemniej jednak wymowa powieści wyraźnie koresponduje z deklarowanym przez Lema głębokim rozczarowaniem zarówno pozycją osiągniętą w świecie literatury i refleksji filozoficznej, jak i nieustannie przez niego diagnozowaną kondycją człowieka i jego rzeczywistości.

Zacznijmy od tego pierwszego, czyli od rozrachunku z karierą. Stanisław Lem, urodzony w 1921 r. we Lwowie jako syn lekarza, miał również zostać lekarzem – na co niejako z obowiązku przystawał, a w każdym razie naukowcem – co było jego prawdziwym pragnieniem. Rozpoczęcie studiów politechnicznych pokrzyżował jednak wybuch II wojny światowej i sowiecka okupacja; medyczne rozpoczął, ale nigdy ich nie ukończył, bo wcześniej porwała go literatura. I to literatura dosyć specyficzna. Znacznie później, w rozmowach ze Stanisławem Beresiem, podkreślał, że korzeni jego pisarstwa nie należy szukać ani w polskim romantyzmie, ani w pozytywizmie, a więc tradycyjnych źródłach polskich postaw artystycznych, ale w tym, „co jest dwudziestowiecznym dorobkiem myślowym ludzkości". A dorobek ten był już w połowie XX stulecia imponujący i wszystko wskazywało na to, że będzie się nawarstwiać w postępie co najmniej geometrycznym. Tylko jeden typ literatury mógł ogarnąć tę obfitość, powiązać spójnie i przy tym niebanalnie kwestie etyki i kwestie techniki, bez narażania się na zarzut braku realizmu penetrować przyszłość jako rezultat teraźniejszości i przedstawiać bezkarnie wizje, do których formułowania bez konkretnych i namacalnych wyników naukowiec nie jest uprawniony – fantastyka naukowa. Pod warunkiem że oba człony tej etykiety zostaną potraktowane z równą powagą i przez pisarza, i przez jego interpretatorów. I tak niedoszły lekarz z gruntownym naukowym zapleczem oddał się z namiętnością uprawianiu fantastyki. Była to namiętność ze wszech miar nieszczęśliwa.

Podziwiali go rosyjscy kosmonauci, amerykańscy myśliciele i twórcy SF z najwyższej półki

Powie ktoś, że to absurdalne. Wszak Lem to najważniejszy polski przedstawiciel gatunku, jedyny dobrze znany i uznany na świecie. Jego dzieła tłumaczono na ponad 40 języków. Za granicą ukazują się już nie tylko jego dzieła, ale zbiory tekstów krytycznych im poświęconych. Podziwiali go rosyjscy kosmonauci i amerykańscy myśliciele, nie wspominając już o twórcach SF tej klasy, co Ursula le Guin. Imponująca jest lista ekranizacji dzieł Lema, z kontrowersyjnym obrazem „Solaris" (1972) Andrieja Tarkowskiego na pierwszym miejscu i ponowną próbą zmierzenia się z tym tytułem podjętą przez Stevena Soderbergha (2002). Wypada też przynajmniej wymienić w tym miejscu „Szpital przemienienia" (1979) Edwarda Żebrowskiego, choć to adaptacja jednej z nielicznych książek Lema napisanych w poetyce realistycznej, przeuroczy „Przekładaniec" (1968) Andrzeja Wajdy z oryginalnym scenariuszem Lema, jak również polsko-radziecki „Test pilota Pirxa" (1979), film zaskakująco udany, dla średniego pokolenia ważny zresztą w wymiarze sentymentalnym. A już 13 września przyjdzie się zmierzyć z adaptacją „Kongresu futurologicznego" w reżyserii Izraelczyka Ari Folmana. Ciekawe, czy ta wersja wreszcie by Lema zadowoliła, bo nie przekonała go żadna z wcześniejszych ekranizacji jego prozy.

W końcu recepcja czytelniczo-krytyczna w Polsce i poza nią, jakiej pozazdrościłby niejeden z luminarzy głównego nurtu literatury. Krótki przegląd opracowań, debat i konferencji wymagałby osobnego tekstu, a objęcie wszystkich ścieżek odbioru wśród wielbicieli tej prozy to już zadanie chyba niewykonalne. Ilu polskich pisarzy doczekało się „google doodle", czyli okolicznościowego logo w najpopularniejszej wyszukiwarce internetowej, i to w postaci animowanej gry opartej na oryginalnych ilustracjach do „Cyberiady"? Lemowi to mało? A mało. I w ogóle nie tak.

Bo fantastyka zawiodła Lema. Najpierw jako gatunek realizowany przez jego twórców. Zamiast bowiem przyglądać się krytycznie zmianom w człowieku i wokół człowieka, zastanawiać się nad tym, do czego prowadzi nas nieposkromiony entuzjazm naukowców oraz jak go pogodzić z tym, że wbrew technologizacji naszej egzystencji trzymamy się kurczowo paradygmatów irracjonalnych i tradycyjnych, a mówiąc po ludzku, oceniamy zdobycze umysłu z perspektywy wartości i moralności, fantastyka wybrała drogę prostą jak konstrukcja napędu jonowego i poświęciła się niemal w całości dostarczaniu marniutkiej rozrywki dla zabicia czasu. Korzystając przy tym z klisz i szablonów tak chętnie, że czytelnik nie tylko nie odróżnia jednej powieści od następnej, ale jeszcze się krzywi, kiedy trafia na coś niezrozumiałego, bo to psuje przyjemność. Na własne życzenie i dla niemałych pieniędzy gatunek zredukował się do rangi drugorzędnego towaru. Przestał być azylem dla odważniejszych filozofów. Lem zaś znalazł się w pułapce. Krytycy akademiccy nie chcieli o nim pisać, bo to fantastyka, czyli dyskoteka literatury. Naukowcy nie mieli zamiaru tracić czasu na fantazje ignoranta, przecież pisarz SF nie ma im nic do zaoferowania. Filozofowie, zgodnie z logiką dziedziny, uznali, że gdyby Lem miał coś do zaproponowania, zostałby porządnym filozofem, a nie producentem fikcji. Czytelnicy kierowali się głosami autorytetów, czytając zatem, odwoływali się do narzuconego przez ekspertów kontekstu. Prawdziwego, powszechnego i „rozumiejącego" zainteresowania doczekał się w efekcie Lem bardzo późno, w pokoleniu „wnuków" (choć już w latach 70. podejmowano bardzo poważne próby analizy jego twórczości, były to przedsięwzięcia nieliczne i na ogół o charakterze rekonesansu). Ale do dzisiaj fakt, że książki Lema omawiane są na zajęciach z filozofii w murach niektórych europejskich uczelni, traktowany jest w kategorii ciekawostki.

Poczucie przebywania w poczekalni nie opuszczało Lema nawet w ostatnim okresie pracy literackiej, zdaniem niektórych badaczy frustracja ta właściwie się pogłębiała. Nie zajął, w swoim przekonaniu, miejsca, które zająć chciał i powinien. To pierwsze, prywatne, ludzkie fiasko Lema. Drugie ma zakres znacznie szerszy, bo dotyczy nas wszystkich, tego, co sami sobie czynimy. Lem zmierzał do jego obwieszczenia etapami, zajmując na początku tej podróży stanowisko wcale niewróżące tak przygnębiających ocen u jej kresu. Ale jako niestrudzony poszukiwacz prawdy, niezależnie od jej oblicza, Lem czuł się zobowiązany do ujawnienia nam tej, do której doprowadziły go lata obserwacji i refleksji.

Z dziennika pokładowego: Filozofia przypadku

Ten fragment zacząć trzeba od koniecznego zastrzeżenia: refleksja filozoficzna Lema jest tak wielowątkowa, przekrojowa, z tylu źródeł czerpie, tyle ma w sobie sprzeczności i tak zasadniczym podlega przemianom w trakcie jej kształtowania przez pisarza w kolejnych dziełach, że niemożliwe jest po prostu przedstawienie jej, nawet w bardzo uproszczonym wydaniu, w sposób zwięzły i przystępny. Co powiedziawszy, z gracją dezintegratora plazmowego przejdę do próby zaprezentowania koncepcji Lema w sposób zwięzły i przystępny.

Centralną kategorią tej koncepcji jest przypadek. W hasłowych ujęciach całej twórczości Lema różne wątki wskazuje się jako dominujące, z pytaniem o możliwości i ograniczenia nauki na czele, ale jeśli tylko „odwinąć" tę warstwę wierzchnią rozpoznania, z całą mocą i dobrodziejstwem inwentarza ujawnia się właśnie przypadek w roli zaczynu dla wszystkiego, co widoczne na pierwszy rzut oka. A zatem przypadek znajdujemy u zarania i w toku wszystkich procesów, którymi Lem się interesuje: ewolucji biologicznej, ewolucji technologicznej, rozwoju kultury, postępu i zmiany w esencji człowieczeństwa. Jego znaczenie w Lemowskich rozważaniach trudne jest do przecenienia, bo kategoria przypadku stoi tu w sprzeczności z naszą nie w pełni uświadamianą, ale niezbywalną potrzebą odnajdywania ładu. Jesteśmy istotami ludzkimi, w swym istnieniu zdefiniowanymi: rodzimy się tak, a nie inaczej, bez wyjątku umieramy, charakteryzuje nas poznawalna, choć złożona konstrukcja anatomiczna i aparat fizjologiczny, mamy świadomość i wolę, poznajemy otoczenie zmysłowo i przetwarzamy zdobyte informacje, wykorzystując je następnie w działaniach intelektualnych, które pozwalają nam to otoczenie reorganizować. Postrzegamy siebie jako cząstkę wszechświata i zdajemy sobie sprawę z licznych uwikłań w interakcje z każdym jego wymiarem, a także w relacje między nami. Ten ogrom wiedzy o sobie nie przynosi jednak danych z góry odpowiedzi na pytania fundamentalne: dlaczego wszystko jest takie, jakie jest? Jakie są reguły tego uporządkowania, bo porządek jakiś przecież musi być? Na czym polega sens naszego istnienia i w jakim celu istniejemy?

Przyczyna, sens i cel – na bazie tych pojęć rozstrzygamy, co jest dobre i złe, czy są to normy absolutne, czy też zrelatywizowane założenia, budujemy systemy wartości i dokonujemy wyborów. Filozofia w najogólniejszym znaczeniu jest usiłowaniem wypełnienia tych pojęć treścią. A my skłonni jesteśmy wybierać na tej drodze opcje deterministyczne – od wierzeń religijnych po ewolucjonizm w rozumieniu Darwinowskim (coraz częściej można usłyszeć opinie, że systemy te nie są ze sobą sprzeczne; Lem potwierdziłby zapewne, że zasadniczo nie są). Decydujemy się więc na wizję ładu i celowości bytu, przekonanie o istnieniu podstawowej i dostępnej poznaniu więzi między przyczyną a skutkiem. Lem niestety nie. A przynajmniej boleśnie rzecz komplikuje. Aby ten z konieczności i z intencji toporny wywód zilustrować, warto posłużyć się przykładem, zaczerpniętym notabene z dorobku pisarza – czytali państwo może „Śledztwo" (1959)?

Utwór powstał w drugiej połowie lat 50., należy więc do wczesnego okresu, kiedy poglądy Lema dopiero się kształtowały, tym lepiej zatem nam posłuży. Niewielka powieść w konwencji klasycznego kryminału rodem ze spuścizny Conan Doyle'a przenosi czytelnika do Londynu, aby tam uczynić go świadkiem dochodzenia, prowadzonego przez kompetentnego porucznika Gregory'ego. Przedmiotem śledztwa jest tajemnicze znikanie zwłok z kostnic w podlondyńskich wioskach. Policjant zabiera się do pracy z zaangażowaniem, ale w zgodzie ze znanymi mu regułami – skoro popełniono przestępstwo, drogą dedukcji i za pomocą intuicji zawodowej można wykryć sprawcę i motyw jego postępowania, bo tak funkcjonuje naturalny porządek rzeczy. Tyle że nic z tego. Nie ma zbrodni, sprawcy i motywu, jest tylko statystyczne prawdopodobieństwo zaistnienia pewnego zbiegu okoliczności, które pozwala zjawisku zaistnieć. Przemawia Lem wprost ustami porucznika: „Jeżeli świat nie jest rozsypaną przed nami łamigłówką, tylko zupą, w której pływają bez ładu i składu kawałki, od czasu do czasu zlepiające się przez przypadek w jakąś całość?".