Graffiti opanowuje miasto

[b]Rz: Graficiarze zostawiają znaki na murach, mostach, pociągach. Jaką wiadomość nam przekazują?[/b]

Florian Gaag: O autorach graffiti mówi się zwykle „ci ludzie”, ale oni nie tworzą jednorodnej społeczności. Jedni słuchają hip-hopu, inni punk rocka, niektórzy chcą coś zniszczyć, innym zależy na upiększaniu otoczenia. Dla wszystkich ważne jest stworzenie indywidualnego stylu graficznego, który pozwoli się wyróżnić. Graficiarzy łączy jedno – radość ze spontanicznego działania. Tę kulturę rozwinęli młodzi, którzy nie kierowali się żadną ideą. Malowali niewinnie, z potrzeby serca, a zrobił się z tego ogólnoświatowy ruch artystyczny, zróżnicowany i wartościowy.

[b]Czyli twórców graffiti nie obchodzi ich publiczność?[/b]

Ja malowałem, by stworzyć coś pięknego, co ucieszy ludzi. Chciałem ich zadziwić i zachwycić. Ale większość graficiarzy ma widzów gdzieś. Robią to dla siebie. Litery są graficznie wystylizowane, wręcz zakodowane – jeśli nie jesteś członkiem tej kultury, nie odczytasz ich. Graffiti to sztuka sekretna, celowo nieczytelna dla obcych.

[b]I antyspołeczna?[/b]

Oczywiście ma wymiar polityczny. Nawet jeśli jego autorzy nie formułują tego jasno, jest zwrócona przeciw społeczeństwu. Tu nie może być porozumienia stron. Bo istotnym elementem graffiti jest działanie bez pozwolenia, bez pytania. Jest uznawane za nielegalne, dlatego że przejmuje przestrzeń publiczną. Albo odzyskuje ją – zależy, z której strony spojrzeć.

Weźmy Warszawę – macie tu zatrzęsienie billboardów, które niszczą panoramę miasta i zabierają przestrzeń, bo ktoś słono zapłacił. Ich obecność akceptują nawet leciwi konserwatyści, ale gdyby pokazać im graffiti, uznaliby je za wandalizm. To od nas zależy, czy będziemy dość dociekliwi, by się dowiedzieć, o co w tych znakach chodzi.

Kiedy w połowie lat 80. rodziło się niemieckie graffiti, interesowali się nim fotograficy, ukazało się kilka albumów i książek. A potem nagle wprowadzono wysokie kary finansowe dla graficiarzy, wsadzano ich do więzienia. I wtedy kultura graffiti z twórczej zmieniła się w niszczącą: chłopaki chwytali puszki, wychodzili na miasto i brali odwet – malowali, co popadło. Mówili tym samym: Jeśli nie jesteście nami zainteresowani, pieprzcie się.

[b]W filmie młodzi graficiarze lądują na policji, zaniedbują rodziny, zawalają szkoły. Pokazuje pan pasję czy nałóg?[/b]

Graffiti nie jest chorobą, ale jak każda miłość może sprawić, że wszystko inne wyda się nieważne. Skoncentrowałem się na emocjach bohaterów. Niełatwo je ogarnąć, wyciszyć. Ja zacząłem znikać z puszkami farby jako 12-latek, policja nieraz przeszukiwała dom, ale nie to mnie powstrzymało. Po prostu z czasem zainteresowałem się muzyką i ona pożerała cały mój czas. W filmie pasja doprowadza do śmierci jednego z bohaterów, ale w rzeczywistości wielu graficiarzy staje się cenionymi artystami. Silnie kształtują współczesną plastykę. W Niemczech tworzą szaty graficzne większości gazet. Ich nazwiska można znaleźć w stopce, a ich „wrzuty” – na mostach.

[b]Skoro cieszą się uznaniem w Niemczech, dlaczego kręcił pan film w Warszawie?[/b]

Niemieckie koleje odrzuciły naszą prośbę o zgodę na zdjęcia i malowanie pociągów. Nie chciały wspierać filmu o kulturze, z którą walczą. Obiecały też nastawić przeciwko nam wszystkie koleje w Europie. Rzeczywiście, ubiegaliśmy się o zgodę w wielu krajach – bez skutku. Warszawa była naszą ostatnią szansą. Cieszę się, że tak się stało, bo klimat panujący na tutejszych stacjach i w pociągach pasuje do mojej historii. Wasze wagony to potężne hałasujące maszyny, światło na peronach i w przejściach podziemnych jest chłodne – wszystko to wydało mi się piękne i zaoszczędziło pracy, niewiele zmieniliśmy.

[b]Pana film kończą wzruszające sceny: członkowie rywalizujących ekip wspólnie oddają hołd zmarłemu graficiarzowi. Dla niego malują cały pociąg. Agresja zmienia się w solidarność – to realistyczny finał?[/b]

Graffiti przyciąga ludzi z różnych środowisk: imigrantów, dzieciaki z bogatych i biednych domów, białych, czarnych. Jest jednak domeną młodych chłopaków, którzy nie analizują swoich zachowań, rządzi nimi testosteron. Wraz z nim wyzwala się energia do rywalizacji. W Berlinie wielu twórców graffiti pochodzi z blokowisk, na których przemoc i broń to codzienność. Ona się przekłada na graffiti, tyle że wtedy agresja zmienia się w konkurs artystyczny – wygrywa bardziej utalentowany. W tej kulturze obowiązuje kodeks etyczny, który określa zasady rywalizacji i wspólne cele.

[b]Dlaczego właśnie pociąg jest najatrakcyjniejszym obiektem dla graficiarzy?[/b]

Bo przypomina przemieszczające się płótno. Gdy w latach 60. i 70. graffiti rodziło się w Nowym Jorku podzielonym na obszary kontrolowane przez gangi, pomalowane pociągi były sposobem komunikacji. Do dziś „zbombardowa-nie” pociągu jest największym osiągnięciem, jakie może mieć w „portfolio” graficiarz. Mnie się udało. Mój pociąg nie został zatrzymany na bocznicy. Widziałem, jak przejeżdża, ruszyłem za nim, robiłem mu zdjęcia. Ulotność graffiti jest przykra, ale właśnie ona napędza autorów.

[ramka]Florian Gaag, reżyser