Potop Redivivus Jerzego Hoffmana w Gdyni i w kich

Ten film był jednym ze spełnionych marzeń Jerzego Hoffmana, cieszył się niebywałym powodzeniem, teraz – po 40 latach od premiery – trafi do kin w wersji cyfrowej, skrócony przez reżysera z przeszło pięciu do trzech godzin. Jako „Potop Redivivus" zainauguruje też w poniedziałek Festiwal Polskich Filmów w Gdyni.

Gotowy scenariusz

– Po cyfryzacji i odtworzeniu kolorów „Potop" odzyskał całą malarskość – mówi „Rz" Jerzy Hoffman. – Zrezygnowałem ze scen nieposuwających akcji do przodu. Jestem przekonany, że w tej wersji dobrze będzie przemawiał do młodszego pokolenia, które nie miało okazji zobaczyć go w kinie. Dzisiaj widz nie wytrzyma pięciu godzin na żadnym seansie. Ten film ma też sceny batalistyczne, które najlepiej wyglądają na wielkim ekranie.

Jerzy Hoffman uważa, że powieści Sienkiewicza to niemal gotowe scenariusze filmowe. I od dzieciństwa miał do nich szczególny stosunek.

– Moje dzieciństwo było szczęśliwe, ale krótkie – wspomina. – Miałem siedem lat, kiedy wybuchła wojna. Uciekając przed Niemcami, znaleźliśmy się na wschodnich terenach Polski. Stamtąd po wkroczeniu Armii Czerwonej zostaliśmy z rodzicami i dziadkami wywiezieni na Syberię. Potem po zerwaniu stosunków między rządem londyńskim a Moskwą znaleźliśmy się w Kraju Ałtajskim. Matka uczyła mnie wtedy na pamięć poematów Mickiewicza, Słowackiego. A ojciec, który w 1943 roku wyruszył na front, przysłał mi dwie części Trylogii Sienkiewicza. Najpierw „Pana Wołodyjowskiego", potem „Potop", „Ogniem i mieczem" nie przepuściła cenzura. Ta książka zresztą była tabu i po wojnie.

Trylogię zna niemal na pamięć. Jeszcze w Kraju Ałtajskim Sienkiewiczowskie opisy stepów przekładał na tamtejszy krajobraz. Po powrocie do Polski, kiedy dostał się na studia filmowe, stała się wręcz jego obsesją. Natomiast przypadek sprawił, że zekranizował Trylogię w takiej kolejności, jak ją czytał po raz pierwszy, czyli od końca.

Obcy reżyser serialu

– „Potop" miał realizować Aleksander Ford nazwany nie bez powodu „wielkorządcą polskiej kinematografii". Wiedziałem, że nie mam z nim żadnych szans – wyjaśnia. – Telewizja natomiast przymierzała się do ekranizacji „Pana Wołodyjowskiego". Jerzy Lutowski, który pisał scenariusz serialu, zgłosił mnie jako reżysera. Powiedziałem, że chętnie go nakręcę, ale przede wszystkim chciałbym zrobić film, i przystąpiliśmy do obu produkcji. Niestety, w wyniku zawirowań 1968 roku zaczęły się u mnie przesłuchania i rewizje w domu. Chciano mnie nawet usunąć z Polski. Powiedziałem wtedy: „Chcecie, żebym wyjechał, w porządku, ale kończyłem studia filmowe w Moskwie, więc wyjadę do ZSRR". Podziałało piorunująco.

Wersja telewizyjna, gdzie wykorzystano wiele scen z filmu Hoffmana, została podpisana nazwiskiem innego reżysera. Dlatego gdy doszło do realizacji „Potopu" i jeden z kolegów zaproponował, żeby Hoffman zrobił film, a on zrobi serial, odpowiedział stanowczo: „Na mojej d... już nikt więcej się nie przejedzie".

Narodowa dyskusja

Po 1968 roku, gdy Aleksander Ford wyjechał z Polski, sprawa realizacji „Potopu" była otwarta. Kiedy ogłoszono rozpoczęcie zdjęć, rozgorzała narodowa dyskusja w sprawie obsady. Torpedowano głównie udział Daniela Olbrychskiego mającego grać Kmicica.

– Wrzawę wywołały „Życie Warszawy" i „Express Wieczorny" – uważa Hoffman. – Dostawaliśmy lawinę anonimów. Daniel, który w „Panu Wołodyjowskim" zagrał mrocznego Azję, określany był inwektywami. O mało nie przypłacił nagonki załamaniem nerwowym, ale był zdolny i ambitny, więc jakoś wytrwał.

Pojawiły się też zastrzeżenia co do Małgorzaty Braunek jako Oleńki. – Większość kandydatek była albo za młoda, albo za dojrzała – wyjaśnia Hoffman. – Byliśmy już na Jasnej Górze, a  ciągle nie miałem Oleńki. I wtedy pojawiła się Małgosia. Zdjęcia próbne odbywały się w Kaplicy Jasnogórskiej. Braunek była w siódmym miesiącu ciąży. Wyglądała obłędnie, ustawiliśmy harmonogram tak, by sceny z jej udziałem realizować dopiero po rozwiązaniu. Niestety, jej ówczesny mąż Andrzej Żuławski namówił ją, by po ciąży schudła. To nieco wyostrzyło jej rysy i stąd słynny tekst Janusza Głowackiego, że Oleńkę gra Max von Sydow.

Jasna Góra przyjęła realizację „Potopu" z zainteresowaniem, wiele zakładów pracy włączyło się w produkcję filmu. Zamech za niewielkie pieniądze zrobił strzelające armaty. Nieoczekiwane trudności, jak wspomina Jerzy Hoffman, pojawiły się ze strony filmowców.