Wszyscy jesteśmy Perquisami

Tekst z tygodnika "Przekrój"

„Będziesz legendą, człowieku" to dokument o wybranych członkach kadry Franciszka Smudy, kręcony przed, w trakcie i po Euro 2012. Film ukazujący kulisy męskiej rywalizacji, wypełniony po brzegi testosteronem. A jednak pojawiają się w nim obrazy zaskakująco dopieszczone estetycznie. Sceny, w których piłkarze rozgrzewają się na murawie, przypominają współczesny balet. To celowy dysonans?

Zaczynam inaczej myśleć o roli obrazu w filmie dokumentalnym. Kiedyś zdawało mi się, że w przypadku poważnych dzieł forma powinna być surowa, a z pewnością drugoplanowa. Teraz interesuje mnie opowiadanie sugestywnymi obrazami, być może przypisanymi stereotypowo do fabuły, a nie do dokumentu. Kiedy zacząłem kręcić film o piłkarzach i piłce nożnej, wiedziałem, że zaintrygować widza mogę tylko za pomocą niebanalnego spojrzenia na – pozornie zwyczajny – ruch człowieka z piłką. Podczas treningów skupiłem się na nogach moich bohaterów i to być może dało lekko baletowy efekt. Współczesne fragmenty zestawiłem z przebitkami z lat 80., co pokazało, jak bardzo w ostatnich trzech dekadach zmieniło się ciało przeciętnego piłkarza. Kiedyś piłkarze byli szczupli, niepozorni, wręcz „czerstwi". Dziś to wymuskani atleci, pokryci tatuażami, modnie uczesani.

Damien Perquis, centralna postać pańskiego filmu, w jednej ze scen mierzy świetnie skrojony garnitur, oczywiście „slim fit", i wygląda jak polska odpowiedź na Davida Beckhama.

Nie wymagałbym od zawodowego piłkarza wyśrubowanego poziomu intelektualnego. Wolę patrzeć na jego charakter.

Rzecz w tym, że to nie jest odpowiedź w stu procentach polska. Wiem, że to może być bolesne dla polskich facetów, ale powiem to – widać, że Perquis należy do kultury zachodnioeuropejskiej. Oczywiście ma polskie korzenie, ale ciągnie się za nim zachodni szyk, ma w sobie ponadprzeciętną klasę. Może i jest w tym element szpanu, w tych dobrych garniturach i aktorskich pozach, ale Damien to nowy typ sportowca, przynależny do XXI w.: dobrze wygląda, ma nienaganne maniery, potrafi się wysłowić.

Szkoda, że jego koledzy z polskiej reprezentacji nie potrafili tego docenić. Pański film obnaża negatywne nastawienie naszych piłkarzy do kogoś, kto jest „spoza", do obcego. Drwiny z tego, że Perquis nie mówi zbyt dobrze po polsku, bo urodził się i wychował we Francji, bywały bardzo nieprzyjemne. Skąd to chamstwo w piłkarskiej szatni?

Wybrałem Perquisa na centralnego bohatera właśnie dlatego, że w całej historii o Euro 2012 i polskiej reprezentacji on jest przybyszem z kosmosu. To stwarza przestrzeń dramatyczną w moim filmie, który mówi o poczuciu obcości, odrzuceniu, wielkiej samotności. Perquis został obrażony przez legendę polskiego sportu – Jan Tomaszewski nazwał go „francuskim śmieciem". A koledzy z drużyny wcale nie palili się do tego, żeby z nim rozmawiać. On sam nie walczył szczególnie o czyjąkolwiek sympatię, godził się na alienację, do której popchnął go już w dzieciństwie ojciec. Miał ogromne wymagania, żądał od syna, by ten spełniał jego własne marzenia. „Musiałem być nienaganny" – wspomina w filmie Perquis. Przyjeżdżając do Polski, próbował się z tym zmierzyć, przewalczyć w sobie ojca, który go bił i męczył psychicznie.

Ojciec piłkarza także pojawia się w pańskim filmie. I przed kamerą rozsypuje się, płacze, wypowiada wprost to, co było wiadomo od początku, czyli że był toksycznym ojcem. Czy warto łopatą traktować ten wątek? Czy nie lepiej było operować niedopowiedzeniem?

Nie traktuję tego wątku łopatologicznie. Nie mam możliwości przewidzieć, jaki będzie rozwój wydarzeń, byłem nawet zaskoczony reakcją ojca piłkarza. Właśnie owa scena finałowa z ojcem jest otwarta – nie wiemy do końca, czy jest w nim poczucie winy. Sam mówi: „Żałuję i nie żałuję". Sprzeczność, zupełnie jak w życiu, nie ma czarnego i białego.

Ile czasu musiał pan poświęcić rodzinie Perquisa, żeby doprowadzić do takiej eskalacji emocji?

To był trudny i żmudny proces. Przebywaliśmy sporo razem, poznawaliśmy się kawałek po kawałku. Oni stopniowo zaczęli mnie lubić. Od początku byłem z nimi szczery, mówiłem im, co i po co zamierzam zrobić. Powiedziałem do ojca Damiena: „Słuchaj, chcę zrobić taką scenę, w której opowiesz do kamery o relacji z synem, bo czuję, że jest między wami problem. Myślę, że może to jest taki sam problem jak między moim ojcem a mną – myśmy się kochali, ale ojciec tak naprawdę nigdy mi nie powiedział, co do mnie czuje, potem ja nie miałem za bardzo czasu wyznawać mu miłości i on umarł". Ojciec Perquisa usłyszał moją historię i pękł, rozpłakał się. Z kolei Damien musiał podświadomie chcieć wniknąć w rodzinne traumy za pomocą filmu. Bez problemu pokazał całą swoją rodzinę, a w ten sposób mówił: „Zobaczcie mnie, jestem wrażliwym człowiekiem, tak szybko mnie nie skreślajcie". To nie jest tak, że Perquis jest wyłącznie bohaterem filmowym. Myślę, że on tu rozegrał swoje życie, jeżeli chodzi o Polskę. Chciał, żeby ludzie go zobaczyli.

Przyznam, że nie mogłam zrozumieć, dlaczego rodzina Perquisa i on sam zachowywali się tak, jakby jego udział w rozgrywkach Euro 2012 był walką o życie. Skąd to ciśnienie?

Z upokorzenia. Przez wybryk Tomaszewskiego. Perquis spinał się nadludzko, żeby udowodnić, że nie jest śmieciem.

Ale jeżeli ktoś ma poczucie własnej wartości, to podobne oszczerstwa powinien wyśmiać. Gdyby ktoś nazwał pana śmieciem, załamałby się pan z tego powodu?

Mam wrażenie, że to bardzo boli, szczególnie gościa, który ma grać o honor narodu. Ja jestem jakimś tam reżyserem, a Perquis miał walczyć z godłem na piersiach. I na dzień dobry powiedzieli mu: „Nie chcemy cię, jesteś śmieciem". Dlatego tak zajadle walczył, mimo że przyjechał z potwornym złamaniem łokcia. W meczu z Grecją ten facet niemal strzelił bramkę. Zostawiłem w filmie scenę, w której widać grymas złości i żalu na twarzy Perquisa. On wiedział, że gdyby strzelił gola, zostałby Polakiem. Gdyby Polska dzięki niemu wygrała to spotkanie, wszyscy by mu dziękowali, łącznie z Tomaszewskim.

Zdecydował pan, że drugą ważną postacią w filmie będzie Marcin Wasilewski. Dlaczego akurat Wasyl? W jaki sposób dopełnia się z Perquisem?

Dokonałem zderzenia dwóch skrajnie różnych typów ludzkich. Jeden jest przybyszem o romantycznej, melancholijnej naturze. Drugi jest stąd i jest twardy. Ale obaj mają problem – Perquis nie czuje, żeby gdziekolwiek przynależał i jest poturbowany przez rodzinę, a Wasilewski ściga się z czasem. Boi się starości, która dla piłkarza nadchodzi nadspodziewanie szybko. Nie wyobraża sobie końca swojej kariery, nie ma pomysłu na to, co będzie dalej robił w życiu. Wyznaje: „Potrafię tylko grać w piłkę".

Podkreśla także, że piłka uratowała mu życie.

Wasilewski pochodzi z polskiego Bronksu, z Nowej Huty, z prostej rodziny. Bywa dosadny, ale ma dobre serce i trzyma się zasad. Dla niego przegrane Euro to prawdziwa tragedia, mówi o tym, jak o swojej kolejnej i ostatecznej porażce. „Wszystko, co było, przegrałem". W Wasilewskim jest jednak siła, która sprawia, że nawet na emeryturze będzie walił w piłkę i nie odpuści.

Wasyl przeklina zawodowo. Jak pan zdołał nawiązać kontakt z nim oraz z pozostałymi piłkarzami? Pan, który operuje inteligenckim słownikiem, i oni, wyjęci z kompletnie innego dyskursu?

Jest to chyba kwestia odpowiedniego spojrzenia na tych ludzi. Jako dokumentalista muszę popatrzeć na nich z zewnątrz, przekonać się, co mnie – jako przybysza z innego świata – w nich ciekawi. Bo jeśli bohaterowie zainteresują mnie, to może i zaciekawią widzów? Na przykład byłem bardzo zaskoczony przy kręceniu scen, w których uwieczniam, jak nasi piłkarze grają na PlayStation. Nie mogłem uwierzyć, że zawodnicy warci miliony bawią się jak na kolonii harcerskiej. Ta scena pokazuje dokładnie, kim są ci ludzie. O to chodzi każdemu reżyserowi.

No właśnie, a kim oni są?

Myślę, że są cały czas małymi chłopcami, którzy bawią się za duże pieniądze.

Prostactwo tych chłopców pana nie raziło?

Nie oceniałbym ich w ten sposób. Nie wymagałbym od zawodowego piłkarza wyśrubowanego poziomu intelektualnego. Wolę patrzeć na jego charakter. Wiem chociażby, że Wasyl jest człowiekiem, który potrafi być lojalny. Ma fajną duszę.

Przeraża za to potworna samotność piłkarzy, którą doskonale pan uchwycił. Ojciec Perquisa mówi do niego: „Pamiętaj, ciesz się swoimi dziećmi". Ale jak on ma wychowywać córkę przez Skype'a? A żona Perquisa występuje w filmie właściwie wyłącznie jako milcząca matka.

Nie ma jej, ona się w ogóle nie odzywa. To nie wynika z jakiejś mojej strategii, tylko z rzeczywistego układu w ich rodzinie. Ona jest z dziećmi, wycofana, zawsze z boku. Popatrzmy na scenę po meczu z Grecją – rodzina Perquisa w milczeniu oczekuje na jego powrót. Potem on siedzi, a w pokoju panuje kompletna cisza. Wygląda to jak taki śląski film o górniku, który wraca z kopalni. On wchodzi, a wszyscy milczą.

Dlaczego milczą?

Bo on jest głową rodziny. To on dostarcza pieniędzy. Wszystko jest dzięki niemu. Tylko ojciec nie odpuścił. Jego ojciec pracuje na nocnej zmianie w Tesco, jest szefem przyjęcia tirów w supermarkecie w Nicei, zarabia pieniądze ciężką pracą, bo w jego mniemaniu syn nie może go utrzymywać. „Może jesteś bogaty, ale masz być porządnym człowiekiem" – powtarza Perquisowi. Co ciekawe, dla piłkarza kluczową postacią jest babcia. Kiedy przychodzi po meczu z Grecją, od razu zwraca się do niej: „Babciu, podobało ci się?".

W filmie wyznaje, że gdy śpiewa polski hymn, to babcia w nim śpiewa.

Bo to babcia obudziła w nim Polaka.