Przecinanie pępowiny

Tekst z tygodnika "Przekrój"

Jakie miał pan oczekiwania, kiedy wybierał się pan z ojcem w podróż?

Chciałem go lepiej poznać i tym samym dowiedzieć się czegoś o sobie. W planach była równowaga ról, dwóch bohaterów i dwie kamery, ale to jest niewykonalne. Siłą rzeczy ja bardziej interesowałem się ojcem niż on mną. Tak już chyba jest w relacjach rodzice – dzieci. Ja pytałem, czasem dociskałem, on odpowiadał. Lub nie. Pomyślałem, że jak się dowiem, jaki on jest, jaki był w moim wieku, to może zrozumiem, co jest w bagażu, który dostałem od niego, a który jemu z kolei przekazali rodzice. To był też pomysł na szczerą rozmowę, która miała oczyścić nasze stosunki.

Musieliście się zamknąć w samochodzie z kamerą, żeby ze sobą porozmawiać?

Rozmawialiśmy wcześniej, inaczej nie przyszedłby mi do głowy ten film. On się wziął z obustronnej potrzeby, żeby sobie coś powiedzieć. Ale gdyby nie pretekst w postaci tego – jak go nazwaliśmy – psychobusa, nigdy byśmy nie odbyli takiej poważnej i głębokiej rozmowy. W drodze byliśmy odcięci od naszego naturalnego środowiska. Zamknięci w metalowej puszce stworzyliśmy atmosferę wysokiego ciśnienia. Taki auto-eksperyment na żywych organizmach.

Kamera była narzędziem prawdy?

Kamera stworzyła przymus rozmawiania o sprawach ważnych. Inaczej może gadalibyśmy o pogodzie i widokach po drodze. Ustaliliśmy, że nie ma tabu, rozmawiamy o wszystkim. Wiedziałem, że albo będziemy ze sobą szczerzy i coś się uda, albo będziemy się mizdrzyć i kreować i nic z tego nie wyjdzie. Trzeba było się wypatroszyć, bo tylko wtedy jest nadzieja, że widz będzie mógł odnaleźć się w tej opowieści.

W moim filmie postacie to ojciec i syn, nie dwóch reżyserów, tylko dwóch zwyczajnych ludzi. To film o relacji rodzinnej, a nie o warsztacie pracy. Chciałem, żeby był uniwersalny, zrozumiały dla wszystkich, nie tylko krewnych i znajomych. To eksperyment, bo przez lata robiłem filmy o innych ludziach, z nich wyciągałem zwierzenia. Teraz kamerę odwróciłem na siebie i ojca. Chciałem opowiedzieć o naszej skomplikowanej relacji i trudnej historii rodzinnej. To próba rozmowy na trudne tematy, które, jak mi się wydaje, dotyczą wielu rodzin. Prawie zawsze są jakieś tajemnice, niedopowiedzenia, konflikty. Czasami są napięcia, sami nie wiemy dlaczego.

Miał pan w głowie scenariusz podróży, zanim ruszyliście w drogę?

Przede wszystkim miałem bohatera, czyli mojego ojca. Człowieka, który lubi występować i mówić o sobie. Jest inteligentny, dowcipny, niejednoznaczny. Czasem się go lubi, innym razem mniej. To dobry bohater, ciekawa postać. Byłem go ciekaw, chciałem się dowiedzieć, co ma w środku.

Pewnie bez kamery nie umiałbym tego zrobić. Film to dla mnie medium i zarazem sposób na radzenie sobie z trudnymi tematami. Często jest tak, że jeśli czegoś nie rozumiem, nie umiem sobie z czymś poradzić, to stawiam kamerę i robię film. Pytam we własnym imieniu, ale też na użytek widza.

Mam do ojca szacunek za to, że się zgodził na ten eksperyment. Podejrzewam, że mogło go to dużo kosztować. Wiem po sobie, mnie kosztowało. Takie odsłonięcie prywatności nie jest łatwe.

W filmie rozliczacie się z przeszłości. Zarzuca pan ojcu, że traktował pana jak kumpla, a nie syna.

Tak było. Wadą takiego modelu wychowania jest to, że rodzic-kumpel nie bierze odpowiedzialności za dziecko-kumpla. Ojciec wychowywał mnie eksperymentalnie, wszystko było wolno. Koledzy z klasy mi wtedy zazdrościli, a ja byłem dumny. Takiego mam fantastycznego ojca jak nikt. Bardzo mi imponował, był młodzieńczy, czasem nieprzewidywalny, miał dziecięcą fantazję. Dziś wiem, że dziecko potrzebuje zasad, żeby czuć się bezpiecznie. Na tym chyba polega wychowanie: na stawianiu granic i ich egzekwowaniu. Pełna wolność jest dla dziecka obciążeniem, trzeba samemu o sobie decydować, ale na to jeszcze za wcześnie i nie wiadomo, jak sobie z tym poradzić. To też trochę odbiera dzieciństwo.

Ten ojcowski eksperyment był przy okazji sprytnym ruchem, ponieważ uniemożliwiał bunt. Bo jak tu się buntować przeciwko ojcu, który pozwala na wszystko? Więc się buntowałem przeciw mamie.

Ojciec nie miał żadnych wymagań wobec dzieci?

Pewnie, że miał, nie mogły być zwyczajne, szare. Chciał, żebyśmy byli kimś. Ktoś to jest na przykład artysta. Nie wystarczy być dobrym kierowcą autobusu, dobrym szewcem czy piekarzem. Gdyby go zapytać, pewnie by zaprzeczył, ale tak naprawdę była presja, że jego dzieci nie mogły być byle kim. Moja młodsza córka chce być weterynarzem, a ja sobie myślę, że to jest piękny zawód.

Pan wychowywał dzieci na kontrze wobec ojca?

Nie wiem, czy na kontrze. Starałem się odruchowo dać im to, czego sam nie dostałem. Zapewne moi rodzice też się starali być lepsi od swoich. Są z wojennego pokolenia, mieli ciężko, więc ja pewnie miałem lepszą sytuację wyjściową niż oni. Wstawałem rano, żeby zrobić dzieciom śniadanie, a potem odprowadzić je do szkoły, bo mi tego w dzieciństwie brakowało. Starałem się też dać takie bezwarunkowe uczucie, które należy się z urodzenia. Ale też pewnie będę z tego rozliczony. Zazdroszczę tym, którzy dostali od rodziców pakiet klarownych reguł. Chyba łatwiej się potem żyje.

Oglądając film, miałem wrażenie, że pana ojciec nie chciał rozdrapywać starych ran.

Mamy chyba różne podejście do uczuć, różne strategie: on woli je gdzieś zakopywać, ja staram się o nich mówić. Więc siłą rzeczy nasza rozmowa w filmie czasem wygląda tak, że ja coś próbuję wykrzyczeć, a ojciec milczy. Ale myślę, że to, że mnie wysłuchał, to już jest dobrze. Wielu ludzi nie miało szansy bycia wysłuchanym przez rodziców. A to ważne.

„Ojciec i syn" pokazuje, jak wielką barierę w porozumieniu stanowi różnica pokoleń.

Pewnie zawsze tak było. Ale myślę, że konfrontacja między pokoleniami jest nieunikniona.

Dzieci często są w naszej kulturze na słabszej pozycji w stosunku do rodziców. Obowiązuje automatyczne przestrzeganie czwartego przykazania: „czcij ojca swego...". W drugą stronę to jakoś nie zawsze chce działać. Stawianie rodzicom pytań czytane jest jako krytyka. Dzieci mają słuchać rodziców, być posłuszne, nie mieć pretensji, okazywać szacunek i opiekować się nimi aż do końca. To się im należy z definicji, niezależnie od tego, jakimi są rodzicami. Ja tak nie uważam. A gdzie są w tym wszystkim dzieci? Małe, a później dorosłe? Zagryzą wargę i przekażą to dalej swoim dzieciom? Wierzę, że jest szansa na jakąś pokoleniową zmianę świadomości. Może czas o tym porozmawiać? O tym też chciałem zrobić film. Mój ojciec nigdy nie odważył się na taką rozmowę z rodzicami. Tym bardziej doceniam, że porozmawialiśmy.

Czego się jeszcze pan nauczył podczas kręcenia tego film?

Że pewnych spraw nigdy już z ojcem nie załatwię, że on już po prostu nie zrozumie, o co mi chodzi, i mogę to dalej próbować załatwić, ale już sam ze sobą. To dla mnie bardzo cenna lekcja.

Jak po tej lekcji wyobraża pan sobie idealne wychowanie?

Nie wiem, czy takie istnieje. Myślę, że na pewno powinna się w nim znaleźć mądra miłość, która zakłada pełną troskę, opiekę, i do tego tolerancja, która dziecka nie więzi, nie podcina mu skrzydeł. Nie wiem, czy taki idealny zestaw udało się komuś dostać. Nasze rodziny są dziwaczne, porozwodzone, porozbijane, naznaczone czasami komunizmu i wojny. Kiedy moi rodzice się rozwiedli, miałem 17 lat. Ojciec przeżył rzeczy straszne: wojnę, dom dziecka, odrzucenie przez rodziców. Podobnie moja mama, która w czasie wojny, wywieziona do Uzbekistanu, głodowała. W sumie takie sobie dzieciństwo. A my ten bagaż od nich bezwiednie dostaliśmy i nosimy dalej.

Ustrzegł się pan błędów rodziców?

A skąd. Moja rodzina rozpadła się 10 lat temu. Myślę o tym bagażu odziedziczonym, że może już czas go przepatrzyć i pozbyć się rzeczy niepotrzebnych. Choćby po to, żeby ich dalej dzieciom nie przekazać, żeby nie musiały go dźwigać. Może jeszcze jest czas?

Nie nauczył się pan niczego dobrego od ojca? Odziedziczył pan po nim zawód.

Myślę, że ojciec zaraził mnie pasją, którą ma do wszystkiego, co robi. Nauczył mnie ciekawości świata i ludzi, czasem bezkompromisowości w obronie własnych poglądów. No i oczywiście majsterkowania.