Czy pandemia da nam prawdziwą lekcję?

Czy są jakieś plusy tej trudnej sytuacji, w której żyjemy już od blisko roku?

Najważniejsze jest to, że ktoś się odważył dać cywilizacji lekcję. Gdyby dał ją człowiek, instytucja, grupa ekspertów, byli prezydenci czy jakiś ruch społeczny, to część z nas by się obraziła, mówiąc, że nikt nie ma prawa nas pouczać. A do wirusa trudno mieć pretensje. Uczciwie mówiąc, powinniśmy mu być wręcz za to wdzięczni.

To jaką lekcję dał nam wirus?

Lekcji jest wiele. Główna taka, że ten kryzys nie jest wcale spowodowany przez koronawirusa. Usprawiedliwiając kryzys wirusem, dajemy dowód tego, że nie rozumiemy lekcji. Wirus jedynie ujawnił cechy naszego dzisiejszego świata, dzięki którym kryzys mógł się wydarzyć w takiej skali: wątła stabilność (nieustanne balansowanie na krawędzi stagnacji i anarchii), absurdalnie długie i skomplikowane łańcuchy logistyczne, łatwość upowszechniania dezinformacji i dramatyczny brak globalnych mechanizmów rozwiązywania globalnych problemów. Ten crash test wykazuje, że zbudowaliśmy świat, który jest niezmiernie wrażliwy na zakłócenia – nawet te dowolnie małe.

Przyzwyczailiśmy się do rozumowania, które było poprawne dawniej, że wielkie kryzysy są powodowane przez wielkie przyczyny, takie jak wojny, klęski żywiołowe etc. Ten obecny pokazuje, że wielkie zachwianie równowagi jest możliwe z małych powodów.

Mały powód? Miliony zachorowań

na świecie i miliony ofiar.

Pan mówi już o skutkach. Mały powód jest taki, że uwolnił się wirus na targu warzywno-owocowo-zwierzęcym w Wuhan. Miliony zachorowań są przez to, że na świecie wszystko ze wszystkim jest połączone w czasie realnym, ludzie i rzeczy masowo przemieszczają się globalnie, nie umiemy odróżnić prawdy od fałszu i lekceważymy zagrożenia, szczególnie jeśli wydają się zbyt odległe lub za małe, żeby je zobaczyć.

Od wielu lat jestem miłośnikiem teorii chaosu. Powiązany z nią jest tzw. efekt motyla, czyli najogólniej możliwość powstawania wielkich skutków z mikroskopijnych zdarzeń. Wszyscy o nim niby wiemy, ale traktujemy raczej jako ciekawostkę z dziedziny meteorologii. Paradoksalnie pandemia jest spełnieniem moich marzeń naukowych. Wreszcie pojawił się przemawiający do wyobraźni dowód na bolesny efekt motyla w życiu codziennym całej populacji.

Powaga lekcji polega też na tym, że jest to pierwszy prawdziwie globalny kryzys w historii cywilizacji. Wcześniej myśleliśmy, że takim kryzysem była np. wielka depresja w latach 30. ubiegłego wieku, upadek Lehman Brothers, wojny światowe albo epidemie ospy, które wycinały jedną trzecią ludności Europy. Okazało się, że nieprawda.

Dlaczego?

Globalny kryzys to taki, który jest takim samym wyzwaniem, w tym samym czasie, dla każdego kraju, instytucji, firmy i człowieka na świecie i wszyscy oni wiedzą, że wspólnie mają ten sam problem, który musi być rozwiązany – teraz! Żaden z dotychczasowych takim nie był. Nawet na poradzenie sobie z globalnym ociepleniem mamy jeszcze 10–20 lat. A ten dzisiejszy trzeba rozwiązać w ciągu miesięcy.

Optymistyczne jest to, że wirus udziela nam tej lekcji, dzięki czemu wiemy, że coś takiego w ogóle może się wydarzyć. Pesymistycznie – może to być pierwszy kryzys z serii. Jeżeli dalej będziemy podtrzymywać obecne reguły rządzące światem, to będziemy niezmiernie wrażliwi na kolejne takie i inne wielkie kryzysy.

Bill Gates powiedział ostatnio, że globalna pandemia czeka nas co 20 lat. Jak już przeżyjemy tę niezmiernie bolesną i uciążliwą lekcję, to być może będziemy umieli sobie lepiej radzić następnym razem.

Mówi pan o chaosie. A może globalny świat po prostu działał zbyt dobrze? Zostały wygenerowane skuteczne przecież łańcuchy logistyczne, można było handlować i podróżować bez zasadniczych ograniczeń.

To właśnie było wczorajsze, beztroskie i hulaszcze „dobrze".

Co będzie „dobrze" jutro?

Systemowo i na poziomie indywidualnym będziemy, mam nadzieję, bardziej uważni. Bardzo lubię takie określenie ze świata przyrody – optymalny dystans ucieczki. Dotyczy zwierząt, które normalnie, na co dzień, się zjadają. Ale zdarza się, że ofiary i drapieżnicy zgodnie stoją na sawannie obok siebie przy wodzie i piją. One mianowicie przekalkulowują, czy większym ryzykiem jest bycie zjedzonym czy spragnionym. Ustalają sobie, na własny użytek, optymalny dystans ucieczki.

I teraz mamy pytanie, jak długo utrzyma się ten nowy optymalny dystans w naszym życiu społecznym? Także w biznesie będzie ważne, co jest większym zagrożeniem: zbytnia asekuracja czy nadmierna brawura. Jest takie ładne powiedzenie: „Są odważni piloci i starzy piloci. Ale nie ma odważnych starych pilotów". Sam jestem ciekaw, czy teraz ludzie biznesu będą raczej chcieli być odważnymi czy starymi pilotami?

Nie wiem, jak długo ta uważność się utrzyma. Historia pokazuje, że ludzie i cywilizacje raczej się nie uczą na doświadczeniach. Ale na pewno przez jakiś czas będziemy budować biznes tak, żeby szybciej reagował na niespodziewane zdarzenia.

Tylko że one są nieprzewidywalne. Jak można się do nich przygotować?

W jakimś zakresie można. Znakomita większość zagrożeń, nawet wybuchy wulkanów i trzęsienia ziemi, nie pojawia się nagle. One wcześniej funkcjonują jako słabe sygnały. Trzeba uczynić biznes bardziej na nie wrażliwym. Do tej pory mówiło się na kursach menedżerskich, że ważna jest umiejętność rozpoznawania megatrendów. Tymczasem powinniśmy przejść przyspieszoną naukę rozpoznawania słabych sygnałów, bo, jak coś staje się megatrendem, to najczęściej jest już za późno na skuteczną reakcję.

Czyli na przykład jakich słabych sygnałów?

Takich, jak nowe technologie, modele biznesowe, wartości i potrzeby klientów, zjawiska w ekosystemie i zagrożenia biologiczne, filozofie i zmiany poglądów politycznych etc.

Dosłownie w ostatnich tygodniach w Indiach pojawiła się nowa choroba, o której nic na razie nie wiadomo poza tym, że (chyba) odpowiedzialny za nią nie jest koronawirus. Zarażonych jest kilkaset osób. Umarła dotąd tylko jedna, ale zamieszanie w środowisku hinduskich lekarzy jest wielkie. Zupełnie nie wiadomo, co się z tym będzie działo dalej. Ale to jest właśnie przykład takiego słabego sygnału, który koniecznie trzeba przeanalizować, a nie udawać, że go nie ma.

Musimy więc umieć budować systemy, które mają wbudowane umiejętności czytania słabych sygnałów i reagowania na nie. Problem jest taki, że słabych sygnałów jest dużo. Konieczność trudnej sztuki ich rozpoznawania pokazał nam właśnie koronawirus. Ale, żeby je odróżniać, najpierw trzeba ich szukać. Być gotowym na to, że małe wydarzenia mogą niekiedy spowodować duże skutki.

FBI uczy agentów, jak chronić prezydentów na wielkich zgromadzeniach. Jest prezydent i tysiące ludzi (obiektów) zachowujących się na dziesiątki różnych sposobów: podskakujących, śpiewających, podnoszących dzieci do góry i sięgających do kieszeni po cukierki lub... pistolet. W morzu słabych sygnałów trzeba rozpoznać ten ważny. Umiejętność ta nazywa się „świadomie nieukierunkowaną koncentracją". Brzmi wprawdzie jak oksymoron i jest niełatwe, ale konieczne.

Nasza cywilizacja, jeśli chce przeżyć, musi zbudować coś takiego na wszystkich poziomach – od indywidualnego, przez społeczny i gospodarczy, a skończywszy na globalnym, w tym ekologicznym – skuteczne systemy wczesnego ostrzegania. Mechanizm musi się składać z dwóch części. Rozpoznawania i transmisji do decydentów oraz ich reakcji. Od dawna tworzy się listy potencjalnych zagrożeń o bardzo małym prawdopodobieństwie zajścia, ale ogromnych skutkach, kiedy się to już stanie. Nassim Taleb nazwał je czarnymi łabędziami. Na wszystkich listach, które przez lata pokazywałem studentom, światowa pandemia była zawsze, nieodmiennie na pierwszym miejscu. Większość głównych instytucji i ekspertów wielokrotnie ostrzegało, że jest ona możliwa. No i co? Niby mieliśmy narzędzia rozpoznawania słabych sygnałów, ale to się zupełnie nie przekładało na działania.

Tylko że gdyby wziąć tak wiele zagrożeń pod uwagę, ludzkość zostałaby zablokowana przez strach.

Tu wcale nie chodzi o strach. Strach jest OK. Jest znacznie groźniejsze zjawisko społeczne, które nazywam „Oj tam, oj tam". Im częściej mówi się o jakimś zagrożeniu, tym częściej ludzie i rządy mówią „oj tam, już o tym słyszałem, wszyscy o tym mówią". I co z tego? Paradoks polega na tym, że poważne zagrożenie jest banalizowane, „bo się ciągle o nim mówi", nic wszakże nie robiąc.

Dobrze przyjmijmy, że mamy słaby sygnał. Został zidentyfikowany jako potencjalne zagrożenie. Jak w skali globalnej można nim zarządzić?

Dzisiaj nie można. To jest kolejna brutalna lekcja. Jest dziś wiele problemów, których nie da się rozwiązać inaczej niż globalnie. Takim przykładem jest globalne ocieplenie, a także te mechanizmy, np. logistyczne, których brakło przy walce z pandemią. Na początku nawet poszczególne kraje były w kompletnej rozsypce. Żaden nie był przygotowany na globalną pandemię. W niektórych krajach, nawet jak się już ona pojawiła, to osoby i instytucje odpowiedzialne mówiły „oj tam, oj tam". Przykład Polski jest klasyczny, choć nie wyjątkowy. Pozytywnym, obiecującym, choć ciągle unikalnym, przykładem jest natomiast to, jak błyskawicznie i skutecznie udało się zorganizować bezprecedensowy, globalny program poszukiwania szczepionki.