Gminna spółka to nie ten podmiot

TRYB

Jeśli pracowników zakładu budżetowego przejmie gminna spółka komunalna, nie mogą oni liczyć na wypłatę wynagrodzenia rocznego.

- Z końcem 2015 r. specjalnie powołana spółka komunalna przejęła wszelkie czynności w mieście. Zatrudnieni w niej zostali wszyscy pracownicy zakładu budżetowego gminy, którzy przez poprzednie lata zawsze otrzymywali dodatkowe wynagrodzenie roczne. Czy za 2016 r. również je otrzymają ?

Nie. Pracownicy spółki nie są uprawni do trzynastek, mimo że wcześniej je otrzymywali i w zasadzie wykonują tę samą pracę.

Zakres podmiotów (etatowców) uprawnionych do dodatkowego wynagrodzenia rocznego jest określony w sposób ścisły w ustawie o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym dla pracowników jednostek sfery budżetowej z 12 grudnia 1997 r. (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 2217). Przepisy uprawniają do tego świadczenia pracowników państwowych jednostek sfery budżetowej, dla których środki na wynagrodzenia kształtowane są na podstawie odrębnej ustawy. Jest to grupa obejmująca nie tylko osoby zajmujące kierownicze stanowiska państwowe, członków korpusu służby cywilnej, czy etatowych członków samorządowych kolegiów odwoławczych, ale i funkcjonariuszy różnych służb, prokuratorów, nauczycieli, żołnierzy zawodowych. Prawo do trzynastki mają też pracownicy zatrudnieni w urzędach organów władzy publicznej, kontroli, ochrony prawa oraz sądach i trybunałach, pracownicy samorządowych jednostek budżetowych i samorządowych zakładów budżetowych oraz pracownicy biur poselskich, senatorskich lub poselsko-senatorskich oraz klubów, kół i zespołów parlamentarnych.

Ustawa uprawnia do uzyskania dodatkowego wynagrodzenia rocznego także pracowników zatrudnianych przez samorządy. W odniesieniu do tej grupy etatowców przewidziano jednak znaczne ograniczenia. Trzynastka przysługuje bowiem wyłącznie pracownikom samorządowych jednostek budżetowych i zakładów budżetowych prowadzących gospodarkę finansową na zasadach określonych w ustawie o finansach publicznych. Okoliczność, że wcześniej zakład budżetowy miał identyczny przedmiot działalności, jak spółka samorządowa, która przejęła jego pracowników, nie pozwoli uzyskać tym osobom trzynastki za 2016 r. Tej kategorii pracownikom ustawa nie przyznaje bowiem prawa do tego świadczenia.

Oznacza to równocześnie, że samorządy mogą ograniczać koszty związane z wypłatą trzynastek w zgodzie z prawem, dokonując przekształceń organizacyjnych. To akceptowane w orzecznictwie Sądu Najwyższego, który uznaje, że ograniczenie zakresu podmiotowego zastosowania ustawy z 12 grudnia 1997 r. może nastąpić także w sposób pośredni przez odpowiednią zmianę przepisów dotyczących pracowników jednostek samorządowych – w wyniku przekształcenia tych jednostek z prowadzących gospodarkę finansową na zasadach określonych dla zakładów budżetowych w jednostki działające na zasadzie samodzielności gospodarczej (por. postanowienie SN z 19 września 2001 r., III ZP 6/01, Biuletyn SN 2001 r., nr 9).

Czasem może być mniej niż pół roku

WARUNKI

Od wymogu przepracowania minimum pól roku stażu wprowadzono liczne wyjątki, które w ostatnich latach jeszcze poszerzono. Trzynastka przysługuje wówczas w proporcjonalnie niższej wysokości.

- Pracownik sekretariatu w sądzie został zatrudniony w październiku 2016 r. Czy mimo tak krótkiego stażu ma szanse liczyć na część trzynastki?

Nie. Etatowiec pracował zbyt krótko. Prawo do wynagrodzenia rocznego w pełnej wysokości nabywa się po przepracowaniu u danego pracodawcy całego roku kalendarzowego. Osoba, która nie przepracowała całego roku, może uzyskać prawo do jej części, gdy pozostawała w zatrudnieniu co najmniej 6 miesięcy. Trzynastka przysługuje jej wówczas w wysokości proporcjonalnej do okresu przepracowanego (z wyłączeniem okresu, gdy praca nie była efektywnie świadczona).

Od wymogu przepracowania minimum pól roku wprowadzono jednak liczne wyjątki, które w ostatnich latach jeszcze poszerzono. W pierwszej kolejności dotyczą one ustania stosunku pracy. Bez przepracowania 6 miesięcy w roku prawo do trzynastki przysługuje, gdy do rozwiązania stosunku pracy doszło w związku z:

- przejściem na emeryturę, rentę szkoleniową albo rentę z tytułu niezdolności do pracy lub świadczenie rehabilitacyjne,

- przeniesieniem służbowym, powołaniem lub wyborem,

- likwidacją pracodawcy albo zmniejszeniem zatrudnienia z przyczyn dotyczących pracodawcy,

- likwidacją jednostki organizacyjnej pracodawcy lub jej reorganizacją.

Kolejne odstępstwa dotyczą:

- nauczycieli i nauczycieli akademickich, zatrudnionych w trakcie roku kalendarzowego zgodnie z organizacją pracy szkoły (szkoły wyższej),

- osób zatrudnionych do pracy sezonowej, jeżeli umowę o pracę zawarto na sezon trwający nie krócej niż 3 miesiące,

- pracownika powołanego do czynnej służby wojskowej albo skierowanego do odbycia służby zastępczej,

- podjęcia zatrudnienia: w wyniku przeniesienia służbowego, na podstawie powołania lub wyboru, w związku z likwidacją poprzedniego pracodawcy albo ze zmniejszeniem zatrudnienia z przyczyn dotyczących tego pracodawcy, w związku z likwidacją jednostki organizacyjnej poprzedniego pracodawcy lub jej reorganizacją, czy po zwolnieniu z czynnej służby wojskowej albo po odbyciu służby zastępczej.

Następna grupa przypadków wyłączających obowiązek przepracowania co najmniej 6 miesięcy, aby uzyskać prawo do trzynastki, obejmuje korzystanie:

- z urlopu wychowawczego, macierzyńskiego, ojcowskiego, rodzicielskiego lub z urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego,

- z urlopu dla poratowania zdrowia,

- przez nauczyciela lub nauczyciela akademickiego z urlopu do celów naukowych, artystycznych lub kształcenia zawodowego,

oraz w razie wygaśnięcia stosunku pracy w związku ze śmiercią pracownika.

W wyroku z 18 października 2011 r. (I PK 263/10) SN wyraził natomiast pogląd, że dodatkowe wynagrodzenie roczne ma charakter premii. W odróżnieniu od wynagrodzenia zasadniczego nabycie prawa do premii może zaś być uzależnione nie tylko od należytego wywiązywania się z obowiązków, ale i od innych przesłanek.

Okresy przepracowane należy tu rozumieć jako okresy faktycznie (efektywnie) przepracowane u danego pracodawcy. Należy więc przyjąć, że wyliczenie przypadków, w których przepracowanie co najmniej 6 miesięcy nie jest wymagane, ma charakter wyczerpujący. Na tej zasadzie w rozpatrywanej sprawie SN wyłączył prawo do trzynastki za okres zawieszenia w czynnościach służbowych w okresie postępowania dyscyplinarnego.

Termin wypłaty

ROSZCZENIA

Pracownicy powinni otrzymać trzynastki za dany rok najpóźniej 31 marca następnego roku. Terminy wypłaty nie muszą być przy tym jednakowe dla wszystkich osób zatrudnionych w tej samej jednostce.

- W niektórych jednostkach organizacyjnych tej samej gminy trzynastki wpłynęły na rachunki bankowe zatrudnionych już w połowie stycznia 2017 r. Inne zapowiadają, że dokonają wypłaty dopiero pod koniec marca 2017 r. Czy takie różnicowanie jest zgodne z prawem?

Tak. Termin wypłaty trzynastek został określony w sposób ramowy. Ponieważ zasadą jest, że przysługuje ona pod warunkiem przepracowania całego poprzedniego roku kalendarzowego, można ją wypłacić najwcześniej po zakończeniu poprzedniego roku. Ten termin ustala się w każdym roku odmiennie w poszczególnych jednostkach, które są zobowiązane do wypłaty wynagrodzenia rocznego.

W praktyce termin wypłaty zależy od tego, kiedy pracownicy księgowości ustalą uprawnionych i wyliczą należne kwoty. Niebagatelną rolę odgrywa też to, kiedy konkretna jednostka uzyska środki finansowe umożliwiające wypłatę. Ustawa zakreśla ostateczny termin przekazania dodatkowych wynagrodzeń rocznych na koniec trzeciego miesiąca roku kalendarzowego następującego po roku, za który przysługuje to świadczenie. Ostatnim dniem, w którym musi nastąpić wypłata, jest zatem 31 marca. Dopiero w razie przekroczenia tego terminu co do zasady należą się pracownikowi odsetki za opóźnienie. Fakt, że inni etatowcy, choćby w tej samej jednostce samorządowej, otrzymają należne im świadczenia nawet kilka tygodni szybciej, nie daje prawa do jakiejkolwiek rekompensaty osobom, które dostaną trzynastki, ale z zachowaniem ustawowego terminu.

Od tych zasad istnieje jeden wyjątek, związany z likwidacją pracodawcy. W takiej sytuacji dodatkowe wynagrodzenia roczne należy wypłacić w dniu rozwiązania stosunku pracy. Roszczenie staje się wówczas wymagalne wcześniej, więc jednostka odpowiadająca za zobowiązania finansowe likwidowanego pracodawcy popada w opóźnienie już od dnia następującego po dniu rozwiązaniu stosunku pracy z powodu likwidacji pracodawcy. Przykładowo, gdyby gmina w 2016 r. likwidowała zakład budżetowy i przekształcała go w spółkę z końcem 2016 r., to powinna była wypłacić trzynastki wszystkim pracownikom 31 grudnia 2016 r.

Nie zawsze można pozbawić trzynastki

SANKCJE

Jeśli pracodawca nie wręczy podwładnemu dyscyplinarki z powodu jego nagannego zachowania, za które ustawa nie przewiduje utraty prawa do trzynastki (np. praca pod wpływem narkotyków), nie może go ukarać w ten sposób.

- Pracownik dwukrotnie został przyłapany na piciu alkoholu w pracy. Szef okazał dobrą wolę i nie zwolnił go dyscyplinarnie. Czy takie naganne zachowanie daje jednak podstawy do odebrania mu dodatkowego wynagrodzenia rocznego?

Tak. Mimo braku powiązania wypłaty trzynastek z efektami pracy, istnieje kilka podstaw umożliwiających pozbawienie tej gratyfikacji pracowników, którzy zachowują się szczególnie nagannie.

Pracodawcy nie mają tu jednak zbyt dużego pola manewru, ponieważ sytuacje umożliwiające pozbawienie świadczenia są ściśle określone w ustawie. Taką sankcję można zastosować tylko w enumeratywnie wymienionych w ustawie przypadkach, tj.:

- nieusprawiedliwionej nieobecności w pracy trwającej dłużej niż 2 dni,

- stawienia się do pracy lub przebywania w niej w stanie nietrzeźwości,

- wymierzenia pracownikowi kary dyscyplinarnej wydalenia z pracy lub ze służby,

- rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy podwładnego.

Takie kazuistyczne określenie podstaw do pozbawienia trzynastki nie wydaje się dobrym rozwiązaniem, szczególnie mając na względzie to, że ustawa dosyć oszczędnie określa podstawy do odebrania nagrody. Przykładowo wymienia stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości, ale milczy już na temat pracy pod wpływem narkotyków czy dopalaczy. Jeśli więc pracodawca nie zdecyduje się na wręczenie dyscyplinarki po nagannym zachowaniu, którego nie ma w tym katalogu, nie będzie mógł zastosować łagodniejszej sankcji, jaką jest pozbawienie nagrody rocznej.

W dwóch pierwszych przypadkach przyczyny pozbawienia trzynastek mogą nałożyć się na pozostałe dwie przyczyny. Każda z nich pozbawia prawa do tej części pensji. Jeśli zatem pracownik zwolniony np. za picie wódki w pracy zostanie z przyczyn formalnych (np. przekroczenia terminu przez pracodawcę) przywrócony do pracy, to i tak nie odzyska prawa do trzynastki.

Za czas efektywnie przepracowany

RACHUNKI

Wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy ani zasiłki nie stanowią podstawy do naliczenia trzynastki. Tym samym świadczenie dla pracownika, który nabędzie do niego prawo mimo przebywania na zwolnieniach lekarskich, będzie odpowiednio niższe.

- Urzędnik w 2016 r. przebywał na zwolnieniach lekarskich łącznie przez kilka miesięcy. Czy ma prawo do takiej samej trzynastki, jak osoby pracujące cały rok?

Nie. Brak obecności etatowca w pracy z powodu choroby wyłącza jego prawo do dodatkowego wynagrodzenia rocznego za okres absencji. Pracodawca powinien proporcjonalnie obniżyć to świadczenie, uwzględniając okres, w jakim efektywnie nie świadczył on pracy. Te kwestie zostały wyjaśnione w uchwale Sądu Najwyższego z 25 lipca 2003 r. (III PZP 7/03, Prokuratura i Prawo 2004 r. nr 3, poz. 46, str. 43). SN, analizując prawo do dodatkowego wynagrodzenia rocznego sędziego, wyraził wówczas pogląd, że przy ustaleniu wysokości tego świadczenia nie uwzględnia się wynagrodzenia otrzymanego w okresie nieobecności w pracy z powodu choroby.

Analizując prawo pracownika, który nie przepracował efektywnie całego roku kalendarzowego z powodu nieobecności spowodowanej chorobą, SN doszedł do przekonania, iż zawarte w ustawie o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym odesłanie do rozporządzenia MPiPS z 8 stycznia 1997 r. regulującego zasady obliczania ekwiwalentu pieniężnego za urlop powoduje, że za okres zatrudnienia, niebędący jednocześnie czasem efektywnie przepracowanym, dodatkowe wynagrodzenie roczne się nie należy. Ekwiwalent ustala się z uwzględnieniem wynagrodzenia i innych świadczeń ze stosunku pracy, z wyłączeniem należności enumeratywnie wyliczonych w § 6 tego rozporządzenia. Wśród nich znalazło się m.in. wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną. Stanowisko to znalazło uznanie także w kolejnych orzeczeniach. Zatem linię orzecznictwa można w tym zakresie uznać za utrwaloną.