Określenie, kiedy przysługuje prawo do odmowy zeznań, a kiedy skorzystanie z niego to nadużycie, nie jest proste. I to zarówno w postępowaniu karnym, którego zasady są dokładniej uregulowane, jak i cywilnym czy postępowaniu administracyjnym, które dotyczy komisji weryfikacyjnej.
Adwokat zeznaje
Pokazało to właśnie przesłuchanie adwokat Iwony G. przed komisją weryfikacyjną ds. reprywatyzacji w stolicy. Pełnomocniczka beneficjentów decyzji zwrotowej kamienicy przy Marszałkowskiej powiązana osobistymi więzami z innym świadkiem i przejściowo nabywcą tej nieruchomości odmówiła odpowiedzi na pytania komisji. Wskazała, że na posiedzenie przyszła jako pełnomocnik strony, a z zaskoczenia ma być przesłuchiwana jako świadek. Odmawiała niemal automatycznie odpowiedzi na kolejne pytania, a w końcu odmówiła zeznań w ogóle. Dopiero po zeznaniu jej byłego partnera i rozmowie z jedną ze spadkobierczyń, ale też pod groźbą nałożenia na nią kary, zgodziła się odpowiadać na pytania z wyłączeniem jawności.
– Każdy, nawet adwokat, który występował w postępowaniu reprywatyzacyjnym, może być wezwany jako świadek przed komisję, ale ma obowiązek chronić tajemnicę zawodową. Nie może jednak z góry odmówić odpowiedzi na wszelkie pytania, bo nie wie, czy naruszają tajemnicę adwokacką, skoro nie zostały w ogóle zadane – komentuje dr Karol Pachnik, adwokat.
– Nie ma ogólnego zakazu przesłuchania jako świadka pełnomocnika strony. Adwokat może jednak odmówić odpowiedzi na pytanie, jeśli wymagałaby naruszenia tajemnicy adwokackiej, którą gwarantuje art. 6 prawa o adwokaturze oraz § 19 kodeksu etyki adwokackiej – wskazuje Maciej Gutowski, dziekan poznańskich adwokatów. – Tajemnica adwokacka nie służy adwokatowi, lecz klientowi, chroniąc jego dobro, a także zaufanie społeczeństwa do adwokata.
Pytania to zatem nie całe zeznania.
– Dlatego mam wątpliwości, czy zgoda klientki Iwony G. była wystarczająca, aby złożyła zeznania, chyba że nie chodziło o element tajemnicy adwokackiej. Wtedy jednak w ogóle nie powinna odmawiać odpowiedzi na pytania w tym zakresie – ocenia Marcin Łochowski, sędzia cywilny z Sądu Apelacyjnego w Warszawie.
W tym wypadku chodziło o prawniczkę obeznaną z sądami. A jak w takich sytuacjach radzą sobie zwykli świadkowie?
Kowalski przed sądem
– Z odmową zeznania na konkretne pytanie spotykam się bardzo rzadko. Może dlatego, że może ona rzucić cień na wiarygodność świadka, gdy np. odpowiada, co robił o godz. 9, 10, a przy godz. 11 już milknie – wskazuje sędzia Łochowski.– Świadkowie zatem częściej kłamią albo zasłaniają się niepamięcią.
– Odmowa odpowiedzi na pytanie wymaga podania podstawy – dodaje sędzia karny Marek Celej z warszawskiego Sądu Okręgowego.
Co się dzieje, gdy świadek wyraźnie nadużywa prawa do odmowy zeznań czy na pytanie? Czy sądy są bezradne?
Sąd może wtedy skorzystać ze środków dyscyplinujących, np. sąd cywilny za nieuzasadnioną odmowę zeznań skazuje świadka na grzywnę i może nadto nakazać jego aresztowanie do tygodnia. Jeśli świadek się ugnie i złoży zeznanie, areszt zostaje uchylony, a grzywna może być zdjęta.
– To bardzo skuteczne narzędzia – mówią zgodnie sędziowie. Po ich zastosowaniu w 95 proc. świadek stawia się na rozprawę i w pierwszej kolejności prosi o uchylenie mu kary.
– Tak uzyskane zeznania są równie ważne jak te bez kary – dodaje sędzia Celej.
Tak ostrych kar nie przewidziano jednak w ustawie o komisji weryfikacyjnej, co widać z kolei na przykładzie prezydent stolicy. Nie stawia się na posiedzenia, mimo że nałożono na nią już kilka grzywien po 3 tys. zł.
Zmiana ról
Czy sąd, komisja weryfikacyjna może przesłuchiwać jako świadka pełnomocnika strony? – pytamy prawników.
– Niedopuszczalne jest dokonywanie zmiany ról procesowych uczestników w toku tego samego postępowania. Gdyby dopuścić taką zmianę, to również strony mogłyby domagać się przesłuchania jak świadków członków komisji co do faktów związanych np. z jej funkcjonowaniem – wskazuje adwokat Józef Forystek. – Może się zdarzyć, że nastąpi zmiana ról procesowych wskutek nowych faktów, np. zbycia roszczeń na rzecz pełnomocnika. Wtedy jednak stanie się stroną, a pełnomocnictwo wygaśnie.
Podobnego zdania jest adwokat Jerzy Naumann.
– Nieoczekiwana zamiana miejsc poprzez postawienie adwokata za barierką dla świadków i poddanie go przesłuchaniu co do faktów związanych z powierzoną mu sprawą jest oczywiście niedopuszczalne – uważa Naumann.
