Urszula Antoniak, reżyserka „Pomiędzy słowami”: Nie interesuje mnie w kinie realizm

Młody chłopak. Przystojny, pewny siebie. Włosy blond zaczesane do tyłu, nienagannie skrojony garnitur. Prawnik w dobrej berlińskiej kancelarii. Czuje się Niemcem, nie wspomina o swoim pochodzeniu. Ale pewnego dnia zjawia się ojciec. Polak. Człowiek, którego nigdy nie znał. I Michael staje się nagle Michałem. Mówi po polsku. Przeżywa podwójny szok. Staje się dzieckiem, którym nigdy nie był. I Polakiem, którym w jakimś momencie świadomie przestał być. Ojciec burzy porządek, który chłopak w sobie zbudował. Tym bardziej że żyje z dnia na dzień, przeciwieństwem zorganizowanego już po niemiecku Michaela. Zmusza syna do zadania sobie pytań o siebie, o to, kim naprawdę jest. Osłabia go. A może nie? Może samoświadomość uczyni go silniejszym.

Po weekendzie spędzonym z ojcem Michael wraca do pracy w swoim dobrze skrojonym garniturze. Ale będzie innym człowiekiem. Kontakt z przeszłością, którą chciał z siebie wyprzeć, pozbawił go ochronnej skorupy.

„Pomiędzy słowami" Urszula Antoniak nakręciła na czarno-białej taśmie. Wysoki kontrast przywołuje na myśl ekspresjonizm. I przypomina, że to autorskie spojrzenie na świat i emigrację. Ten film jest wtopiony w rzeczywistość, całkowicie realny, ale jednak urasta do rangi przypowieści.

Samotność jest przywilejem

Dziś o emigracji mówią wszyscy. Ale co mogą o niej wiedzieć ci, którzy jej nie przeżyli? Antoniak nie lubi klisz. Choćby przeświadczenia, że tożsamość na emigracji musi być narodowa. Nie lubi pytań, czy czuje się Polką czy Holenderką.

30 lat temu wsiadła do małego fiata i ruszyła do Amsterdamu. Wiedziała, że nie wróci. – Emigracja sama w sobie jest fascynująca – mówi mi dzisiaj. – Jako zjawisko, doświadczenie, stan umysłu.

Zna jej różne odcienie. Inność, biedę, osamotnienie. Ale też totalną wolność. Konieczność znalezienia siebie, zbudowania od nowa własnej tożsamości.

– Możesz ukształtować się od nowa, bo znajdujesz się poza wszystkim, co cię określało, poza swoją kulturą. Nagle widzisz, kim naprawdę jesteś. Nic się za tobą nie ciągnie, nie musisz spełniać niczyich oczekiwań – twierdzi reżyserka i dodaje, że emigracja zaburza dwa rytmy, wewnętrzny i zewnętrzny: – W pewnym momencie zdajesz sobie sprawę, że składasz się z twojej polskiej wersji: z tego, co w sobie przywiozłaś, w co wierzysz, i z wersji obcej: tego, co cię otacza, co przyswajasz z nowego świata. Te części czasem do siebie nie przystają, wpadasz w rodzaj arytmii. Z tego bierze się melancholia.

Urszula Antoniak mówi, że emigrant ma zwiększoną samoświadomość, ale też poczucie ograniczenia: – Nawet jeśli chciałabym komuś przekazać, kim jestem, on nie ma na mnie ramki, kontekstu. Łapię się na tym, że chcąc coś opowiedzieć o Polsce, muszę czasem cofać się do XVIII wieku. To są konstrukcje jak u Derridy. Żeby napisać jedno zdanie, trzeba wytłumaczyć wszystkie słowa, które je tworzą. Ten brak bezpośredniej komunikacji powiększa samotność.

Motyw samotności wraca w tej rozmowie często. Najpierw jako ból rozstania z domem. – Musisz sobie zadać strasznie trudne pytania – twierdzi Antoniak. – Czy to, co wyniosłam z dzieciństwa, chcę zatrzymać? A jeżeli nie, to dlaczego? Może odejście było zbyt bolesne? Podobnie jest z polskością. Co zostało we mnie z osoby, którą wychowali moi rodzice? Dla mnie to początek wszystkich moich reakcji, impulsów. Choć czuję, że większy wpływ na to, kim jestem teraz, wywarł Jacek. Człowiek, którego spotkałam już w Norwegii, którego kochałam i straciłam.

Jego śmierć pogłębiła samotność. Minęło 14 lat, a ona z nikim się nie związała: – Samotność, miłość... Te słowa każdy wypełnia inaczej. Jak pada słowo „samotność", ludzie na ogół myślą o traumie. Nie. Samotność jest moim zdaniem przywilejem. Luksusem, komfortem, wolnością. Trudna może być tylko ta, której się nie wybiera. Ale jeśli jest mi z nią dobrze? Co może być w niej smutnego? Ludzie wychodzą na ogół z założenia, że bycie z drugim człowiekiem jest lepsze niż bycie samemu. Ja myślę, że ma to wartość, jeśli związek jest głęboki, intymny. Nie znoszę powierzchownych, byle jakich kontaktów. Jeśli przyjaźń się urywa, to nigdy jej nie było – mówi Antoniak.

A jednocześnie jest otwarta, ciekawa innych. Bezpośrednia. To erudytka, oczytana, o dużej wiedzy, a przy tym wrażliwa. Patrzy uważnie, w zwyczajnych sytuacjach szuka prawdy. Chyba też nadziei. I jest silna. Może dlatego, że życie jej nie oszczędzało

Urodziła się w Częstochowie. Jej dzieciństwo to czas socjalizmu, 38-metrowe mieszkanie, w nim rodzice, ona i starsza o pięć lat siostra.

– Czwarte piętro, wysokie schody. Mama taszczyła po nich wózki z nami. Na szyi wieszała siatki z zakupami i tak drapała się w górę. W domu trochę prywatności dawała ścianka z tektury. Rodzice spali po jednej stronie, my z siostrą, w jednym łóżku, po drugiej.

Ojciec pracował przy wielkich piecach, matka z roboty w fabryce zrezygnowała i zarabiała jako chałupniczka. – Ciężko pracowali, żeby stworzyć nam enklawę, w której mogłyśmy się uczyć, czytać książki. Rodzinny dom daje dzieciom matrycę, którą potem one sobie jakoś wypełniają. Ale ten pierwszy wzór jest ważny. Nasi rodzice wpoili nam ambicję.

Pamięta, jak oglądali z ojcem w telewizji filmy. – To chyba on pchnął mnie w stronę kina – śmieje się. – Zawsze mnie zadziwiało, jak emocjonalnie reagował. Kulił się ze śmiechu jak dziecko albo płakał ze wzruszenia. Patrząc na niego, myślałam, że te ruchome obrazy są czymś fantastycznym.

Była też Częstochowa, miasto, żyjące w cieniu Jasnej Góry. – Jak zobaczyłam „Amarcord" Felliniego, pomyślałam: „Taki film o Częstochowie powinnam zrobić. Na pół magiczny, na pół komiczny. Surrealny. Fabryki, komuna i codzienna relacja z Bogiem. Tych samych ludzi najpierw widziałam na manifestacji pierwszomajowej, a potem na różańcu".

Kiedyś była świadkiem wydarzenia, które zrobiło na niej duże wrażenie. Majowy upał. W małej, dusznej kaplicy jasnogórskiej modliła się pielgrzymka. Ludzie chorzy, sparaliżowani. – Nagle jeden z mężczyzn wstaje z wózka – opowiada. – Idzie ciężkim, chybotliwym krokiem. Aktorzy u Grotowskiego nie potrafiliby tak. Podchodzi do ołtarza i mdleje. W kościele kompletna cisza. Uniesienie religijne, szok. Wszyscy padają na kolana, zaczynają grać organy. Średniowiecze. Pamiętam, nie interesowało mnie, czy to prawdziwy cud. Fascynująca była dla mnie reakcja ludzi. Patrzyłam na wszystko z zewnątrz, jak na kino. Miałam wtedy 14 lat.

Po maturze zdała na katowicki Wydział Radia i Telewizji. – Kiedy rośniesz w takiej rodzinie jak ja, nie jest oczywiste, że idziesz na studia – mówi. – A już kompletnie dziwi, że miałbyś zostać artystą. Gdy powiedziałam mamie, że chcę pracować w filmie, przeraziła się: „A ja tak marzyłam, żebyś trafiła do apteki albo biur"... Za to ojciec był zachwycony.

Dom odcisnął na niej piętno, ale Antoniak wie, że decyzja o studiach filmowych była brzemienna w skutki. – I ja, i siostra zdawałyśmy sobie sprawę, że kształcąc się, zaczęłyśmy przekraczać barierę, za którą zostali nasi rodzice – mówi. – Ale tamten świat w nas jest. Choćby u mnie, gdy kreując filmową postać, kieruję się nie tylko psychologią. Różnice klasowe – to, czy ktoś ma wolność czy nie – też są dla mnie źródłem dramaturgii.

Studiując kierownictwo produkcji, dorabiała tak jak w tamtym czasie wielu Polaków. Kupowała 40 par dżinsów, sprzedawała je w Leningradzie, kupowała za to kawior, wiozła do Sztokholmu, wymieniała na walutę.

– Dzięki tej małej spekulacji finansowałam wakacje, dawałam też sobie trochę oddechu. To, obok pracy na saksach, było wtedy ważnym źródłem dochodów studentów. Ale przedsiębiorczość to rodzaj kreatywności, a ta łączy się z ryzykiem. Niektóre z historii przemytniczych to gotowa nostalgiczna komedia z suspensem. Czemu nikt nie zrobi o tym filmu?

Po tych wojażach wiedziała, że chce wyjechać. Jednego dnia spakowała się i ruszyła do Holandii. Jeździła tam zbierać cebulę, miała więc trochę znajomych.

– Uprzedziłam rodziców, że nie wrócę – przyznaje. – I nie chodziło o to, że tam można było wszystko kupić. Chciałam być częścią świata, gdzie polityka nie wchodzi w prywatne życie, gdzie ma się komfort i wolność stanowienia o sobie.

Na początku mieszkała w Lejdzie i wcale nie było łatwo. Po polskich wolnych wyborach i zmianie ustroju sąsiadka, Holenderka, powiedziała jej: „Już możesz wracać". „A mnie tu dobrze" - odpowiedziała.

– 1989 rok miał dla mnie znaczenie symboliczne – przyznaje. – Widziałam burzenie muru berlińskiego w holenderskiej telewizji, to było przeżycie bardzo emocjonalne. Odchodziła epoka, świat, w którym się wychowywałam i który starałam się opuścić. Ale gdy mówiono: „koniec komunizmu", wiedziałam, że nie wystarczy zburzyć muru. On nie mógł zniknąć w jednej chwili, krył się w mentalności ludzi, w sposobie myślenia, reagowania. Ta zasada symetryzmu: Dlaczego mam nie kraść, skoro inni kradną? Pójdę i do Kościoła, i na 1 Maja. Bierność, dyspozycyjność. Zawiść, bo w PRL-u ludziom wmawiano, że wszyscy są równi, a każdy widział, jak było. I wreszcie układy. One są wszędzie, ale w Polsce to horror. Jeśli nie jesteś wklejony w grupę, klikę, sferę wpływów jest ci cholernie trudno.

Mężczyzna jej życia

Nie wróciła. Zaczynała zresztą studia w szkole filmowej. Uczyła się niderlandzkiego, ale wciąż nie znała go na tyle, żeby rozmawiać o sztuce. Gdy szła na egzamin, jej holenderski partner nauczył ją kilku zdań: „Nazywam się Urszula Antoniak. Przyjechałam z Polski, cały czas uczę się języka, który bardzo mi się podoba. Robię postępy. Ale chcę mieć takie same prawa jak moi holenderscy koledzy, więc proszę o możliwość złożenia egzaminów w języku angielskim". Komisja się zgodziła. Zdała.

– W Holandii wszyscy mówią świetnie po angielsku, a mój holenderski chłopak wiedział, że jego kraj jest oparty na podstawowym etosie równości – mówi. – Nie możesz akceptować podziałów. Za to zresztą Holandię kocham. Drugą stroną medalu jest podejrzliwość i niechęć wobec wszystkiego, co wystaje ponad poziom. Najczęściej chyba używane przysłowie w Holandii to: Nie staraj się być szalonym. Bycie normalnym jest wystarczającym szaleństwem.

Na drugim roku nauczyciel, który wykładał scenariusz, powiedział jej, że rok niżej jest genialny, superinteligentny Polak. Chciała go poznać. – Nie wiedziałam, kim był – mówi. – Ale miałam wrażenie, że gdzieś go wcześniej widziałam. Dopiero potem mi powiedział: Tilt. Skojarzyłam, że to Luter.

Jacek Lenartowicz był muzykiem, razem z Tomaszem Lipińskim współzałożycielem grupy Tilt. Tuż przed stanem wojennym wyjechał do Berlina Zachodniego, potem znalazł się w Holandii. – Byłam szczęśliwa, że ze mną był – opowiada. – Wiem, to brzmi idiotycznie, ale naprawdę budziłam się rano i czułam wdzięczność, że jest obok. Bardzo go kochałam. I tak naprawdę to on mnie ukształtował. Bez niego byłabym kimś innym.

Jacek napisał jej scenariusz pierwszego szkolnego filmu „Do widzenia". Kobieta bawi się na przyjęciu z kochankiem, gdy ginie w wypadku jej mąż. Kilka miesięcy później sprzedaje dom, pakując rzeczy, znajduje pamiętnik męża. Słyszymy jego głos – mężczyzna czyta fragmenty swego dziennika. To, co on zapisał w słowach, ona pamięta w obrazach. Kobieta, która miała wyrzuty sumienia, bo w chwili śmierci męża była z kochankiem, dowiaduje się, że on jechał, by ją zabić.

Następny, 40-minutowy film telewizyjny „Bijlmer Odyssee", zrealizowała w 2004 roku. To była historia dwojga młodych ludzi, którzy spotykają się przypadkiem. Po nocy wspólnie spędzonej w mieszkaniu dziewczyny chłopak wychodzi, by kupić coś do jedzenia, i w blokowisku złożonym z identycznych domów nie umie odnaleźć drogi z powrotem. Nie wie, jak dziewczyna się nazywa, nie pamięta numeru mieszkania. A wszystko wygląda podobnie.

Antoniak kręciła ten film, przeżywając potworny dramat. 17 lipca 2004 roku na raka mózgu umarł Jacek Lenartowicz. W domu, nie chciała go oddać do hospicjum. Byli razem 12 lat.