Dokładnie 70 lat temu, 12 stycznia 1949 roku, urodził się Andrzej Zaucha. Pewnie gdyby nie pański fioł na punkcie jego twórczości, wielu młodych ludzi nigdy by o nim nie słyszało. Nagrywa pan mixtape’y z jego utworami, gra je na imprezach w klubach, opowiada o nim w radiu. Skąd ta miłość hip-hopowego didżeja do wąsatego wokalisty z czasów PRL?  

DJ Anusz:

Sam jeszcze nie tak dawno twórczości Zauchy prawie w ogóle nie znałem. Kojarzyłem nazwisko i może ze dwie piosenki. Kiedyś, zupełnym przypadkiem, gdy robiłem zakupy w pobliskim markecie, wstąpiłem po drodze do sklepu z muzyką i na półce z przecenionymi płytami zauważyłem album z największymi przebojami Zauchy. Akurat zbliżał się sylwester, grałem gdzieś imprezę, pomyślałem: ok, może ją wezmę? A nuż mi się przyda! W domu wrzuciłem płytę do odtwarzacza, przesłuchałem jeden, drugi kawałek i dosłownie wbiło mnie w fotel. Słucham dalej i myślę, że to jest fantastyczne – tu się wszystko zgadza: super warsztat wokalny, znakomite aranżacje podszyte świetnym funkiem albo porządnym popem a la Michael Jackson czy George Benson. Były tam utwory, o które wcześniej w ogóle nie podejrzewałbym polskiej muzyki, np. „Wieczór nad rzeką zdarzeń”, który jest prawdziwą funkowo-soulową petardą.

Ale to jednak nie hip-hop, a grywa go pan w rapowej audycji radiowej.

Bo Andrzej Zaucha był hip-hopowcem swoich czasów (śmiech). Miał świetny feeling - nie tylko czuł muzykę, ale też wyróżniała go wyjątkowa artystyczna intuicja. A trzeba przypomnieć, że przecież nie posiadał formalnego wykształcenia muzycznego – z zawodu był zecerem. Z resztą przez długi czas łączył w sobie dwie wielkie pasje: nie tylko śpiewał i grał na perkusji, ale był także bardzo dobrym kajakarzem – miał nawet szansę pojechać na igrzyska do Tokio w 1968 roku. W muzyce był absolutnym samoukiem, ale miał ogromny talent.

Z pewnością na hip-hopowca jednak nie wyglądał...

To prawda, powierzchowność miał zupełnie zwyczajną - co jeszcze podkreślał tak typowy dla mody męskiej okresu PRL sumiasty wąs. We mnie budzi to dość naturalnie skojarzenia z pokoleniem moich rodziców...

...typowy Janusz.

A ja się właśnie jaram tym, że wyglądał jak stereotypowy Polak! (Śmiech). To stanowi w moim odczuciu bardzo ciekawy kontrast – z jednej strony niebanalna osobowość i charakter, nietuzinkowy artysta... A z drugiej gość, który ni w ząb nie był wystylizowany na gwiazdora. I chyba właśnie tym mnie najbardziej ujął: zwyczajna powierzchowność kontra świetna twórczość, wyczucie smaku, feeling, a do tego szerokie horyzonty muzyczne i to nie do końca wiadomo skąd…

Przecież sporo wyjeżdżał za granicę.

Tak, to prawda. W latach 70. grał trochę po knajpach w Niemczech Zachodnich, bywał też we Francji, gdzie odwiedzał swoją mamę. Ale raczej nie był typem światowca, który prowadził dostatnie życie gdzieś zagranicą. Był normalnym krakusem, który wyróżniał się niezwykłą wrażliwość muzyczną. Myślę, że gdyby Zaucha urodził się w Ameryce i tam rozwijał swoją karierę, to byłby artystą ze ścisłej czołówki – kimś pokroju Steviego Wondera, Raya Charlesa czy Jamesa Browna. Ale nawet żyjąc w izolowanym od zachodnich wpływów PRL-u, nie tylko trzymał rękę na pulsie, ale czasem nawet wyprzedzał to, co działo się na świecie. Chociażby „Dom złej dziewczyny”, nagrany z bandem Janusza Komana w 1979 roku, jest czymś na kształt „Thrillera” Michaela Jacksona, a przecież ukazał się ładnych parę lat wcześniej! To oczywiście również wielka zasługa fantastycznych polskich muzyków, z którymi Zaucha współpracował – kompozytorów, instrumentalistów i dyrygentów.

Jednak nie wszystko, co nagrywał, to ambitna muzyka...

Zgadza się, w późniejszym okresie swojej twórczości robił też sporo tzw. chałtur, czyli łatwiejszą w odbiorze dla masowego słuchacza muzykę estradową. Ona nie była może jakaś turbo zła, ale nie były to jednak rzeczy na miarę jego talentu. I taka opinia o nim wielokrotnie się przewija we wspomnieniach przyjaciół czy ludzi związanych zawodowo. Myślę, że gdyby nie zginął tragicznie w październiku 1991 roku, to naprawdę mógłby jeszcze wiele osiągnąć. Przed nim była cała trasa po Stanach Zjednoczonych, której tak bardzo nie mógł się doczekać. W końcu miał odwiedzić ojczyznę Jacksona, Charlesa czy Steviego Wondera. To byli artyści, których szczerze podziwiał. Zresztą gdy Wonder odwiedził w 1989 roku Polskę, to Zaucha się z nim spotkał i przekazał mu swoją kasetę. Traktował muzykę z wielką pasją, żył nią na co dzień i od święta. Ta podróż do USA to było spełnienie jego marzeń. Ale niestety jej nie zrealizował.

To bardzo tragiczna historia.

Tak, i na domiar złego mam wrażenie, że w pamięci Polaków zapisał się głównie jako ten, który wdał się rzekomo w romans z mężatką, a następnie został zastrzelony przez jej zazdrosnego męża. Ten tabloidowy obrazek pokutuje już od prawie 30 lat w świadomości przeciętnego Polaka; o ile w ogóle ludzie jeszcze o nim pamiętają. Myślę, że dobrze by było odczarować ten wizerunek. Dla mnie to jest postać wielkiego artystycznego formatu i dlatego bardzo bym chciał, aby wzbudzał zainteresowanie również – a nawet przede wszystkim – niesamowitą muzyką, którą tworzył.

Co polska muzyka zawdzięcza Zausze?

Razem z zaprzyjaźnionymi muzykami Zaucha propagował w Polsce takie brzmienia, jak soul, funk, jazz czy rhythm and blues. Warto chociażby odwołać się do pierwszej płyty Dżambli, jego macierzystego zespołu, z którym zadebiutował oficjalnie w 1971 roku. Album „Wołanie o słońce nad światem” nagrali w składzie Andrzej Zaucha (wokal), Jerzy Bezucha (perkusja), Jerzy Horwath (klawisze) i Marian Pawlik (bas i gitara), ale muzycznego wsparcia udzieliły im też takie tuzy rodzimej sceny jazzowej, jak: Zbigniew Seifert, Michał Urbaniak, Janusz Muniak czy Tomasz Stańko.

Skąd się znali?

To było krakowskie towarzystwo artystyczne, które obracało się wokół Jaszczurów (klub studencki Pod Jaszczurami – red.) i chyba też w pewnym stopniu Piwnicy pod Baranami. Ta płyta była muzycznym przełomem, bo zrywała zupełnie z tradycją ugruntowanego w Polsce bigbitu. Wtedy najpopularniejsze były zespoły pokroju Czerwonych Gitar czy Trubadurów, a więc brzmienia już doskonale oswojone przez rodzimą publikę. A tu nagle wjeżdżają Dżamble z zupełnie innym soundem: rhythm-and-bluesowy, jazzowy feeling, dużo instrumentalnych solówek i bardzo mocny, czarny głos Zauchy. To trochę brzmi jak wytarty frazes, ale on naprawdę miał głos, jakby się urodził w Harlemie.

Bo miał potężny wokal?

Z jednej strony mocarny – potrafił śpiewać dynamicznie, chwilami wręcz monumentalnie, z wielką ekspresją, by za chwilę pokazać się z bardziej delikatnej, sensualnej strony. Innymi słowy radził sobie w każdej konwencji. Oczywiście śpiewał bardzo czysto, a przy tym znakomicie tym wokalem swingował. Potrafił się odnaleźć w każdym rytmie i tonacji, przy często stawiał akcenty czy rozpoczynał śpiewać daną frazę w tak nieoczywistym miejscu, że jego muzyka zyskiwała imponującą lekkość i polot. To wszystko robiło wielkie wrażenie.

Jakiś przykład?

Moim chyba ulubionym utworem z pierwszej płyty Dżambli jest „Naga rzeka”. Na początku jest mistrzowska solówka na flecie, a potem Zaucha dosłownie „niszczy system” tym swoim monumentalnym wokalem!

To podsumujmy to jakoś: co w końcu dał polskiej muzyce?

W wielkim telegraficznym skrócie wniósł taką ekspresję i styl, jakiej nigdy nikt inny nie dał polskiej muzyce. Mieliśmy wielu znakomitych, wybitnych wokalistów, ale nie znam nikogo podobnego do Zauchy. On śpiewał w niepowtarzalny sposób. Swoją drog,ą we wspomnieniach o nim przewija się opinia, że był – jakby to dziś powiedzieli nie tylko hip-hopowcy – bardzo dobrym ziomkiem: uczynnym, pomocnym, wesołym. Lubił ludzi, lubił żartować, dyskutować, był duszą towarzystwa i od razu wszystkim wokół poprawiał humor. Od nikogo ze światka artystycznego nigdy nie usłyszałem o nim złego słowa. Wszyscy mówią, że był świetnym gościem.

Jego muzyka trochę dziś chyba odżyła.

Moim zdaniem zdecydowanie za mało.

Ale wasz didżejski mixtape, ten sprzed trzech lat, nagrany z okazji 25-lecia śmierci Zauchy, zyskał duży rozgłos. Zaaranżowaliście jego funkowe przeboje w bardzo nowoczesny sposób.

Zrobiliśmy to z Błażejem Górniakiem po pierwsze, aby uczcić jego pamięć, ale też trochę dla siebie, by zobaczyć, jak ta muzyka zostanie po latach odebrana. Wrzuciliśmy to po prostu do internetu, by ludzie sobie słuchali. Tak szczerze, to raczej byłem skłonny myśleć, że pewnie przesłucha to kilku kolegów, poklepią nas po plecach i tyle. Tymczasem okazało się, że bardzo szybko podłapały to tysiące ludzi. A to był przecież niszowy materiał, zrobiony w domowych warunkach, na zwykłym komputerze, gramofonach: prosty miks, trochę skreczy i gdzieniegdzie jakiś drumming. A wkrótce odezwało się do nas nie tylko mnóstwo słuchaczy, ale także wielu didżejów, których nie znaliśmy wtedy osobiście. Pisali, że też nosili się z myślą, by przypomnieć twórczość Zauchy, że to ważna rzecz. Odbiór był fantastyczny.

Dla wielu, szczególnie młodych hip-hopowców, odkrył Pan Zauchę na nowo.

Mam nadzieję, że nie tylko dla hip-hopowców (śmiech). Ale cieszy mnie, że ludzie ze środowiska coraz częściej zapoznają się z twórczością Zauchy, bo dzięki temu polski hip-hop może czerpać z   rodzimych funkowo-soulowych inspiracji. Swoją drogą, np. Sokół zdradził ostatnio, że na jego solowej płycie, która ukaże się w lutym, będzie jeden utwór na samplach właśnie z Zauchy. Bardzo mnie to ucieszyło. Raperzy nawiązują też do Andrzeja Zauchy w tekstach, żeby przypomnieć choćby Smarkiego i jego klasyczne wersy: „Mam ultra wersy jak piersi Anna Mucha/ Ale nie mam tylu fanek, co Andrzej Zaucha” (śmiech). Wspominają również o nim np. Reno czy Włodi.

Wydaje się, że Zaucha często jest dziś „cięty” przez hip-hopowców.

A mi się wydaje, że wciąż raczej rzadko. A na pewno nieproporcjonalnie rzadko w stosunku do tego, jak dobra jest to muzyka. Taka np. Zdzisława Sośnicka została gruntownie „przewałkowana” przez hip-hopowych producentów. Szczególnie upodobał sobie jej twórczość bodajże Tede. A nie wiem, czy pierwszym skądinąd polskim MC, który rapował na samplach z Zauchy, nie był czasem Rychu Peja.

W jakim numerze?

Slums Attack i „Dotknij gdzie chcesz”. To kawałek oparty na samplu ze znakomitego utworu „Wszystkie stworzenia duże i małe” duetu Andrzej Zaucha i Ewa Bem.

Jest szansa, że jeszcze będzie tak znany, jak pan by chciał, by był?

Trudno powiedzieć. Mam wrażenie, że tego typu twórczość i wrażliwość artystyczna nie są jednak tym, co Polacy kochają najbardziej. Chyba za mało jest w niej tego swojskiego folkowego pierwiastka. Utwory Zauchy bardzo rzadko emitowane są w radiu czy telewizji; szczególnie widać to przy okazji kolejnych rocznic urodzin czy tragicznej śmierci. Mam wrażenie, że pamięć o Zausze kultywuje dość nieliczna grupka pasjonatów. Jest coroczny festiwal w Bydgoszczy, jest songbook Janusza Szroma, była reaktywacja koncertowa Dżambli w Krakowie w grudniu 2017 roku, jakieś pojedyncze inicjatywy z cyklu „młodzi twórcy śpiewają utwory Zauchy”. Ale radio, telewizja czy mainstreamowe portale raczej nie kultywują jego dorobku. Na szczęście jest fantastyczny kanał na YouTubie – po prostu „Andrzej Zaucha” – którego prowadzący, Jacek, robi genialną robotę i odgrzebuje z archiwów wszystko, co da się tylko odgrzebać: nagrania, wywiady, ciekawostki… To jednak wciąż kropla w morzu potrzeb.

Co to znaczy?

Tylko około jedna trzecia twórczości Zauchy wydana została w formie legalnych albumów. Olbrzymia reszta leży w archiwach PRiTV plus u kilku osób prywatnych i wciąż czeka na swoje odkrycie. Jest więc jeszcze bardzo dużo do zrobienia. Mnie osobiście marzy mi się fabularyzowana biografia filmowa z prawdziwego zdarzenia. Może wtedy więcej ludzi zainteresowałoby się twórczością Andrzeja Zauchy, a przez to szerzej unikalnym dorobkiem polskiej kultury.

Piotr Anuszewski, warszawski DJ, animator kultury, wydawca muzyczny, współprowadzący audycji „Hip-Hop Kampus” w Radiu Kampus