Nie każdy wyrok karny wiąże sąd cywilny - orzecznictwo SN

Postępowania toczące się przed sądem cywilnym niejednokrotnie krzyżują się z procesem karnym. Naczelna zasada dotycząca interakcji pomiędzy nimi zawarta jest w art. 11 k.p.c. Zgodnie z nią ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. W drugim zdaniu tego artykułu ustawodawca dopowiedział, że osoba, która nie była oskarżona, może powoływać się w postępowaniu cywilnym na wszelkie okoliczności wyłączające lub ograniczające jej odpowiedzialność cywilną. W postępowaniu cywilnym pozwany nie może zatem bronić się zarzutem, że nie popełnił przestępstwa, za które wcześniej został skazany prawomocnym wyrokiem wydanym w postępowaniu karnym, ani też że przestępstwem tym nie wyrządził szkody. Art. 11 k.p.c. statuuje zatem zasadę związania ustaleniami wyroku karnego ze skutkami erga omnes, co oznacza, że nikt nie może wykazywać, że wyrok skazujący, jako wadliwy, nie wiąże w zakresie swoich ustaleń.

Szkoda może być wyższa

Regulacja ta tylko pozornie skutkuje związaniem sądów cywilnych wszystkimi wyrokami karnymi. W rzeczywistości krąg wyroków, które trzeba respektować, jest dużo węższy i bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego wyjaśniło liczne wątpliwości na tle stosowania tego przepisu.

Czytaj też: Jak wyrok karny wpływa na proces cywilny

Zacznijmy od słusznej tezy wyrażonej w jednym z najnowszych wyroków SN z 23 stycznia 2020 r. (sygn. II PK 135/18), w którym kontynuując dotychczasową linię orzecznictwa, wyjaśniono, iż związanie prawomocnym wyrokiem karnym dotyczy tylko ustalonych w nim znamion przestępstwa i okoliczności jego popełnienia, natomiast okoliczności wykraczające poza te elementy stanu faktycznego nie są wiążące w sprawie cywilnej. Co do zasady nie jest też wiążąca ustalona wyrokiem karnym wysokość szkody, chyba że należy do znamion ustawowych przestępstwa i stanowi niezbędny element jego stanu faktycznego; zakres związania jest wówczas uzależniony od rodzaju popełnionego przestępstwa. Skazanie za przestępstwo umyślne wyłącza natomiast, w świetle art. 11 k.p.c., możliwość ustalenia przez sąd w sprawie cywilnej braku umyślności działania sprawcy, skazanie za przestępstwo nieumyślne nie wyłącza zaś ustalenia, że sprawca działał umyślnie. Sąd cywilny związany jest zatem ustaleniami zawartymi w sentencji wyroku i kwalifikacją przestępstwa, uwzględniającymi jego znamiona, za popełnienie którego pozwany został prawomocnie skazany, w tym okolicznościami jego popełnienia, dotyczącymi czasu, miejsca, poczytalności sprawcy itp. Oznacza to, iż w procesie cywilnym bezcelowe jest zgłaszanie jakichkolwiek faktów oraz dowodów na ich poparcie, które miałyby takie ustalenia podważyć.

W wyroku z 31 marca 2020 r. (sygn. II CSK 124/19) Sąd Najwyższy słusznie dopowiedział, że w postępowaniu cywilnym możliwe jest dokonanie dodatkowych ustaleń, istotnych z punktu widzenia przesłanek odpowiedzialności cywilnej sprawcy szkody, w tym także dotyczących okoliczności wyeliminowanych przez sąd karny z opisu zarzucanego czynu zabronionego. Sąd w sprawie cywilnej może zatem samodzielnie badać, czy oskarżony w postępowaniu karnym dopuścił się czynu nieprzypisanego mu przez sąd karny z powodu braku dowodów winy. W wyroku z 21 marca 2019 r. (sygn. II CSK 82/18) Sąd Najwyższy trafnie wskazał natomiast, że nie są wiążące okoliczności powołane w uzasadnieniu wyroku. Sąd cywilny może więc czynić własne ustalenia w zakresie okoliczności, które nie dotyczą popełnienia przestępstwa, mimo że pozostają w związku z przestępstwem. Ustalenia te mogą różnić się od tych, których dokonał sąd karny.

Sprawa dowodów

Takie rozumienie przepisów dotyczących związania wyrokiem karnym implikuje szereg praktycznych konsekwencji w zakresie postępowania dowodowego. Po pierwsze, zasada wyrażona w art. 11 k.p.c. nie stoi na przeszkodzie czynieniu przez sąd cywilny własnych ustaleń w części wykraczającej poza znamiona konkretnego czynu, także ewentualnie mniej korzystnych dla pozwanego. Sąd cywilny może zatem samodzielnie ustalić skutki czynu stanowiącego przestępstwo w sferze majątkowej poszkodowanego, nawet jeśli nie zostały opisane w sentencji prawomocnego wyroku skazującego. Potwierdzeniem tego jest chociażby wyrok z 9 maja 2019 r. (sygn. III PK 47/18), w którym Sąd Najwyższy uznał, że sądy orzekające w postępowaniu cywilnym wiążą ustalenia wydanego w sprawie prawomocnego wyroku skazującego tylko co do popełnienia przestępstwa (art. 11 k.p.c.), przeto nie ma przeszkód do dochodzenia roszczeń majątkowych wynikających z osądzonych przestępstw w postępowaniu cywilnym, a w szczególności wtedy, gdy odpowiedzialność cywilna przestępcy – sprawcy szkody nie została w całości ani prawidłowo osądzona w wypadkach ustawowo przewidzianych w postępowaniu karnym (art. 12 k.p.c.).

Stwierdzono ponadto, że ustalenia prawomocnego wyroku skazującego wiążą sąd pracy w sprawie z powództwa pracodawcy tylko co do popełnienia przestępstwa przez pracownika (art. 11 k.p.c.), a nie co do podmiotu, wobec którego pracownik zobowiązany został wyrokiem sądu karnego do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem (art. 12 k.p.c.).

Szczególnie często do konfrontacji wyroku karnego z odmiennymi ustaleniami dochodzi właśnie w procesach przed sądami pracy o naprawienie szkody wynikającej ze spowodowania niedoboru. Wysokość szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu przestępstwem zwykle nie należy do znamion czynu zabronionego. Określenie wysokości szkody zawarte w wyroku sądu karnego ma charakter ocenny i stanowi ustalenie posiłkowe. Nie musi ono zostać zaakceptowane przez sąd cywilny lub sąd pracy. Dlatego też związanie sądu pracy prawomocnym wyrokiem karnym skazującym pracownika za przestępstwo niedopełnienia obowiązków nadzoru nad powierzonym mieniem nie dotyczy zakresu naprawienia szkody wyrządzonej niedoborem (por. wyrok SN z 22 lipca 2009 r., sygn. I UK 52/09). Dopuszczalne jest zatem prowadzenie postępowania dowodowego na okoliczność wykazania zasadności roszczenia ponad orzeczony w wyroku wymiar obowiązku naprawienia szkody powodowi przez pozwanego (wyrok SN z 20 lipca 2007 r., sygn. I CSK 105/07). Jeżeli sąd karny w wyroku nakłada na skazanego obowiązek naprawienia szkody przez wpłatę określonej kwoty, to rozstrzygniecie to wiąże sąd cywilny jedynie w ten sposób, że pokrzywdzony nie może jeszcze raz dochodzić w postępowaniu cywilnym pełnej kwoty stanowiącej równowartość wyrządzonej mu szkody, lecz jedynie różnicy między kwotą zasądzoną wyrokiem sądu karnego a kwotą rzeczywiście poniesionego uszczerbku. Od tej reguły orzecznictwo przewidziało jeden wyjątek. Przeszkodę w wykazywaniu, że szkoda była wyższa, niż ustalił to sąd karny, stanowi bowiem skazanie pozwanego za zagarniecie konkretnej kwoty pieniężnej (por.wyrok SN z 27 listopada 2013 r., sygn. V CSK 556/12).

Nie ma ograniczenia

Ustalania przez sąd cywilny dalej idących podstaw odpowiedzialności odszkodowawczej niż wynikające z wyroku karnego dotyczy natomiast wyrok Sądu Najwyższego z 20 listopada 2013 r. (sygn. II PK 54/13), w którym uznano, że artykuł 11 k.p.c. nie ogranicza sądu cywilnego (sądu pracy) w ustaleniu dalej idących podstaw odpowiedzialności odszkodowawczej niż wynikające z wyroku karnego. Sąd cywilny może ustalić, że przestępstwo, którego znamieniem w prawie karnym nie jest szkoda, spowodowało szkodę w mieniu powoda. Ma to znaczenie dla przedawnienia dłuższego niż w przypadku zwykłego czynu niedozwolonego i winy umyślnej. Zwrot, że szkoda „wynikła" ze zbrodni lub z występku (art. 442 § 2 k.c., art. 4421 § 2 k.c.), pozwala w sprawie cywilnej ustalić więcej, niż ustalono w sprawie karnej, a więc czy szkoda wynika z przestępstwa. Dotyczy to również stopnia winy (umyślnej, nieumyślnej) w wyrządzeniu takiej szkody (wynikłej z przestępstwa).

Warto jednak pamiętać, że ustalenie należnego odszkodowania w mniejszej wysokości niż wysokość szkody ustalona przez sąd karny jest także możliwe po wykazaniu, że kwota, o którą zmniejsza się odszkodowanie, nie została wzięta pod uwagę przez sąd karny przy ustalaniu wysokości szkody oraz że rzeczywiście została zwrócona powodowi (por. wyrok z 26 maja 2017 r. I CSK 571/16).

Dobrowolne poddanie się karze

W ostatnich latach coraz większa ilość wyroków wydawana jest na skutek dobrowolnego poddania się karze przez sprawców przestępstwa. Takich orzeczeń w kontekście stosowania art. 11 k.p.c. dotyczy wyrok SN z 21 kwietnia 2015 r. (sygn. I UK 338/14). Uznano w nim, że artykuł 11 k.p.c. odnosi się także do wyroku skazującego wydanego w następstwie uwzględnienia wniosku oskarżonego o poddanie się karze (art. 387 k.p.k.), albowiem niezaskarżony w terminie lub utrzymany w mocy wyrok wydany w okolicznościach określonych w art. 387 k.p.k. jest prawomocnym wyrokiem skazującym, a stosowaniu art. 11 k.p.c. do takiego wyroku nie stoi na przeszkodzie to, że zapada on bez przeprowadzenia postępowania na zasadach ogólnych, gdyż wniosek oskarżonego o wymierzenie mu kary może być uwzględniony tylko wtedy, gdy okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, a prokurator i pokrzywdzony nie sprzeciwiają się temu (art. 387 § 2 k.p.k.).

Jeszcze innego problemu dotyczy wyrok z 27 marca 2013 r. (sygn.V CSK 185/12), w którym Sąd Najwyższy przesądził, że art. 11 k.p.c. stosuje się również w odniesieniu do prawomocnego wyroku wydanego w postępowaniu karnym przez sąd państwa Unii Europejskiej. Zgodnie z tezą tego wyroku konsekwencją skazania w postępowaniu karnym przez sąd państwa Unii Europejskiej prawomocnym wyrokiem jest niemożność wszczęcia postępowania w rozumieniu art. 17 § 1 pkt 7 k.p.k. z uwagi na negatywną przesłankę powagi rzeczy osądzonej. To „związanie" stanowi podstawę do rozszerzenia obowiązywania art. 11 k.p.c. na wyroki zagraniczne w drodze prowspólnotowej wykładni tego przepisu.

Kolejne konsekwencje praktyczne zakresu związania sądu pracy na podstawie art. 11 k.p.c. to brak konieczności respektowania przez sąd cywilny ustaleń wynikających z ustaleń sądu karnego, które nie mają charakteru wyroku skazującego. I tak w wyroku z 12 kwietnia 2019 r. (sygn. I CSK 169/18) stanowiącym wyraz utrwalonego orzecznictwa Sąd Najwyższy stwierdził, że związanie, o którym stanowi art. 11 k.p.c., nie dotyczy prawomocnego wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne. We wcześniejszych orzeczeniach słusznie argumentowano, że nie są to bowiem wyroki skazujące. Natomiast art. 11 k.p.c. jest przepisem wyjątkowym i musi być wykładany ściśle, skoro stanowi odstępstwo od podstawowych zasad procesu cywilnego, jakimi są zasada bezpośredniości, kontradyktoryjności oraz swobodnej oceny dowodów. W konsekwencji ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku warunkowo umarzającego postępowanie karne powinny być ocenione w ramach przysługujących sądowi cywilnemu uprawnień z art. 233 § 1 k.p.c.

Podobne trafne tezy w odniesieniu do wyroku uniewinniającego zostały zawarte w postanowieniu z 12 października 2017 r. (sygn. IV CZ 62/17), w którym wywiedziono, że sam wyrok w sprawie karnej nie jest środkiem dowodowym. Nie wiąże również sądu cywilnego w zakresie ustalonych w nim faktów na mocy art. 11 k.p.c. Przepis ten odnosi się bowiem jedynie do wyroków skazujących, nie zaś do wszelkiego rodzaju orzeczeń wydanych przez sądy karne – w tym wyroków uniewinniających. Sąd Najwyższy trafnie zaznaczył ponadto, że art. 11 k.p.c., mający charakter procesowy, nie reguluje i nie przesądza kwestii odpowiedzialności cywilnej. Istota związania skazującym wyrokiem karnym polega na tym, iż sąd cywilny, ustalając stan faktyczny sprawy, nie może pominąć czynu opisanego w sentencji karnego wyroku skazującego.

Brak związania dotyczył będzie ponadto:

– wyroku wymierzającego karę za wykroczenie

– wyroku o orzeczeniu środków poprawczych lub wychowawczych wobec młodocianego przez sąd rodzinny za popełnienie czynu karalnego, nawet jeśli wypełniał znamiona przestępstwa.