Sąd może zarządzić dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej poweźmie wątpliwości co do istotnego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej. Jaki będzie miało to skutek, wiadomo: sąd cofnie przyznane zwolnienie. Stwierdzenie świadomego zatajenia dochodów lub majątku do tego wystarczy. Sąd nie ma już obowiązku badać rozmiarów zatajonego majątku ani tego, czy jego wartość umożliwi stronie uiszczenie kosztów sądowych.
Sąd może cofnąć zwolnienie od kosztów również wtedy, gdy się okaże, że okoliczności, na podstawie których je przyznał, nie istniały lub przestały istnieć.
Jak wynika z postanowienia Sądu Najwyższego ?z 7 stycznia 2010 r. (sygn. II PZ 31/09), instytucja zwolnienia od kosztów sądowych gwarantuje dostęp do sądu osobom, które obiektywnie nie są w stanie ponieść kosztów z uwagi na sytuację materialną. Podstawą oceny tej sytuacji jest oświadczenie składane przez taką osobę obejmujące szczegółowe dane o jej stanie rodzinnym i majątku oraz źródłach utrzymania. Oświadczenie to podlega jednak ocenie co do jego wiarygodności. I jak stwierdził SN w postanowieniu z 5 grudnia 2013 r., jeśli zadeklarowane przez pozwanego przychody jego trzyosobowej rodziny były tak rażąco niskie, że nie mogły wystarczyć do pokrycia kosztów niezbędnego utrzymania, sąd – kierując się przepisami i zasadami doświadczenia życiowego – mógł odmówić wiarygodności takiemu oświadczeniu (sygn. V CZ 69/13).
Gdy sąd cofnie przyznane zwolnienie, strona będzie obowiązana do wniesienia wszystkich opłat, także tych, których dotychczas nie uiściła, korzystając z przyznanego jej zwolnienia – od chwili jego uzyskania do uprawomocnienia się postanowienia cofającego zwolnienie, a także wydatków, które pokrył za nią tymczasowo Skarb Państwa.
Na tym nie koniec. Okazuje się bowiem, że stronę, która uzyskała zwolnienie od kosztów sądowych na podstawie podania świadomie nieprawdziwych okoliczności, sąd może skazać na grzywnę do 1 tys. zł. Niezależnie od obowiązku uiszczenia grzywny strona powinna w takim wypadku uiścić również wszystkie opłaty i wydatki, jakie związane są z prowadzonym postępowaniem.
