Jakkolwiek adresatem niniejszego poradnika jest przede wszystkim osoba chcąca rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, podczas gdy instytucja zachowku dotyczy głównie niektórych spadkobierców ustawowych, to również spadkodawca powinien zdawać sobie sprawę z faktu, że zgodnie z polskim prawem spadkowym zazwyczaj nie istnieje możliwość zupełnie swobodnego i pełnego rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci właśnie z uwagi na instytucję zachowku.
Połowa, a nawet 2/3
Zachowek to udział w spadku przysługujący zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku na podstawie ustawy, a którzy nie zostali powołani do spadku na skutek sporządzenia testamentu przez spadkodawcę, w ramach którego powołane do spadku po nim zostały inne osoby. W takiej sytuacji każdemu z wymienionych spadkobierców ustawowych, którzy (w przypadku braku testamentu) zostaliby powołani do spadku z ustawy, przysługuje co do zasady połowa wartości udziału w spadku, który przypadałby mu na podstawie dziedziczenia ustawowego, a jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli uprawniony, będący zstępnym, jest małoletni, to jego udział wynosi dwie trzecie wartości udziału w spadku, który przypadałby mu na podstawie dziedziczenia ustawowego.
Czytaj więcej
Do spadku należą prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, ale nie wszystkie.
Skomplikowane rachunki
Zasady obliczania zachowku są bardzo skomplikowane.
Podczas obliczania należnego zachowku trzeba bowiem uwzględnić niektóre darowizny, otrzymane przez uprawnionego jeszcze za życia spadkodawcy, powołanie do spadku na podstawie testamentu oraz zapisy na rzecz uprawnionego, które mogą pomniejszać lub zupełnie zaspokajać roszczenie tej osoby o zachowek.
Chcąc obliczyć przysługujący danej osobie zachowek, powinna ona w pierwszej kolejności obliczyć udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. W tym celu należy najpierw ustalić, jaki udział w spadku przysługiwałby uprawnionemu, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego, tj. hipotetycznej sytuacji, w której spadkodawca nie pozostawiłby po sobie testamentu. Udział ten ustala się na podstawie omówionych wcześniej przepisów o dziedziczeniu ustawowym. Następnie trzeba ustalić, jaki ułamek tego udziału przysługuje uprawnionemu w ramach zachowku (połowa czy dwie trzecie, w zależności od przywołanych okoliczności dotyczących osoby uprawnionego).
Uwaga! Przy obliczaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku uwzględnia się również spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Nie uwzględnia się natomiast spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Dodatkowo trzeba obliczyć substrat zachowku, tj. sumę wartości spadku, bez uwzględnienia zawartych w testamencie zapisów zwykłych i poleceń, ale z doliczeniem do wartości spadku większości darowizn (nie dolicza się np. darowizn drobnych, zwyczajowo przyjętych w danych stosunkach ani dokonanych przed więcej niż dziesięcioma laty przed otwarciem spadku i innych wymienionych w przepisach) oraz z doliczeniem zapisów windykacyjnych, dokonanych przez spadkodawcę.
Iloczyn obu ww. wartości, tj. udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku oraz substratu zachowku, stanowi wartość zachowku należnego konkretnemu uprawnionemu.
Do kogo z roszczeniem
Co do zasady, roszczenie o zachowek przysługuje uprawnionemu wobec spadkobiercy, a dopiero w dalszej kolejności wobec osoby, na której rzecz uczyniony został zapis windykacyjny, a w jeszcze dalszej kolejności wobec osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Od ww. osób, z zachowaniem określonych w przepisach ustawy, szczegółowych zasad i kolejności, uprawniony może żądać zaspokojenia roszczenia o zachowek, choćby w ramach postępowania sądowego.
Roszczenie z tytułu zachowku przedawnia się z upływem pięciu lat od daty ogłoszenia testamentu. Spadkodawca może także pozbawić zstępnych, małżonka lub rodziców zachowku poprzez dokonanie w treści testamentu wydziedziczenia konkretnej osoby lub osób, według zasad i w sposób opisany we wcześniejszej części poradnika.
