W urzędach prywata kłóci się z dobrem publicznym

Urzędnicy muszą wybierać między interesem prywatnym a publicznym. Blisko dwie trzecie ankietowanych członków korpusu służby cywilnej potwierdza, że takie sytuacje są częste w pracy ich urzędów. Tak wynika z raportu Fundacji Batorego.

Konflikt interesów zdaniem urzędników występuje najczęściej podczas awansowania pracowników, przyznawania nagród, zatrudniania i wydawania decyzji administracyjnych.

Blisko połowa badanych uważa, że pracownicy ich urzędów nie są dobrze przygotowani do postępowania w sytuacjach, w których może wystąpić konflikt. Tylko co piąty jest zdania, że w jego urzędzie są przejrzyste zasady zachowania.

Lukratywna praca u petenta

Skąd się bierze problem? W polskim prawie nie ma definicji konfliktu interesów, a istniejące rozwiązania są fragmentaryczne i rozproszone. Tak np. nie ma przeszkód, by osoba pełniąca funkcje publiczne już po roku od odejścia ze stanowiska mogła pracować u przedsiębiorców, wobec których podejmowała decyzje. Roczne ograniczenie dotyczy tylko najwyższych stanowisk, m.in. kierowników i dyrektorów generalnych.

– Ale i to ograniczenie można obejść. Większość wniosków o skrócenie tego i tak krótkiego okresu komisja powołana przez premiera rozpatruje pozytywnie. Według Transparency International okres ten powinien wynosić dwa lata – mówi Grzegorz Makowski, dyrektor programu „Odpowiedzialne państwo" w Fundacji Batorego.

Luka w systemie dotyczy też dorabiania po godzinach. Zgodnie z ustawą o służbie cywilnej pracownik korpusu służby cywilnej nie może podejmować dodatkowego zatrudnienia bez pisemnej zgody dyrektora generalnego urzędu. Zakaz ten dotyczy jednak tylko zajęcia na podstawie stosunku pracy. Dorabianie na umowach cywilnoprawnych czy prowadzenie działalności gospodarczej nie jest zatrudnieniem w rozumieniu ustawy i nie wymaga zgody dyrektora. Może to rodzić sytuacje konfliktowe.

Co prawda urzędnicy muszą składać oświadczenia o braku konfliktu interesów, ale tylko gdy decydują o przetargach.

– Na przykład przy udzielaniu dotacji organizacjom pozarządowym takiego wymogu nie ma – zauważa Makowski.

Problem potęguje fakt, że ministerstwa nie korzystają z i tak nielicznych instrumentów prawnych, np. rzadko przeprowadzają kontrolę zarządczą. Część ministerstw w ogóle nie ma przygotowanej strategii przeciwdziałania konfliktowi interesów.

– Takiej strategii nie ma np. w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. W Ministerstwie Rolnictwa przyjęto ją, ale pozostaje na papierze i nie jest stosowana – mówi Makowski.

W rezultacie głośnych i kosztownych dla państwa skandali korupcyjnych, u których podłoża leży konflikt interesów, nie brakuje.

– Można np. wspomnieć aferę informatyczną z nadużyciami szacowanymi na wiele milionów złotych – zaznacza Makowski.

Prawo nie chroni

Eksperci są zgodni: obecne przepisy nie wystarczają. Ich zdaniem przydałoby się uzupełnić przepisy kodeksu postępowania administracyjnego i zdefiniować w nich konflikt interesów. Można by się też pokusić o nową ustawę regulującą całościowo problematykę. Innym rozwiązaniem jest nowelizacja wszystkich ustaw urzędniczych.

– We wszystkich ustawach pragmatycznych, czy to dotyczących służby cywilnej, czy urzędników samorządowych, powinien być jasno sformułowany zakaz podejmowania dodatkowego zatrudnienia i obowiązek składania oświadczeń o braku konfliktu interesów – mówi radca prawny Bartłomiej Opaliński, adiunkt na Uczelni Łazarskiego.

Zdaniem autorów raportu w urzędach powinni pracować doradcy etyczni, którzy wspomagaliby urzędników w podjęciu decyzji, jak zachować się w razie konfliktu interesów. Najlepiej, by była to osoba z zewnątrz. Tak jest m.in. w Holandii czy Wielkiej Brytanii.

Potrzebne jest też szkolenie. Zgodnie z raportem członek korpusu służby cywilnej uczy się tego, jak radzić sobie z konfliktem interesów, przeważnie tylko raz – na początku urzędniczej kariery podczas służby przygotowawczej.

Potrzeba szkoleń

Nie wszyscy jednak uważają, że prawo wymaga zmian. Potrzeby takiej nie widzi pełniący obowiązki szefa służby cywilnej.