Najważniejsze wyroki Trybunału Konstytucyjnego, które wpłynęły na życie obywateli

Biuro Rzecznika Spraw Obywatelskich wybrało 10 spraw z ostatnich lat, w których TK orzekał na wniosek RPO oraz 10 kolejnych, do których Rzecznik Praw Obywatelskich przystąpił.

- Chcieliśmy w ten sposób zwrócić uwagę na to, jak ważną instytucją dla obywateli, ich praw i wolności, jest Trybunał. I dlaczego powinniśmy dbać o zachowanie jego roli i znaczenia w państwie prawnym - czytamy na stronie internetowej RPO.

Przypomnijmy, że wszczęcie postępowania przed Trybunałem następuje na podstawie wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej uprawnionego podmiotu. Przedmiotem skargi konstytucyjnej może być przepis ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach lub prawach albo obowiązkach skarżącego określonych w konstytucji. Prawo do wystąpienia ze skargą konstytucyjną do Trybunału Konstytucyjnego przysługuje każdemu, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone. Rzecznik Praw Obywatelskich może wystąpić ze skargą konstytucyjną lub wnioskiem do TK o zbadanie zgodności z konstytucją aktów normatywnych, a także zgłosić udział w postępowaniu przed TK wszczętym na podstawie skargi konstytucyjnej innego podmiotu.

10 spraw z ostatnich lat, w których TK orzekał na wniosek Rzecznika Spraw Obywatelskich

1. Wyrok TK w sprawie kwoty wolnej od podatku dochodowego z dnia 28 października 2015 r. (K 21/14).

RPO zaskarżył do Trybunału kwotę wolną od podatku w pierwszym progu podatkowym od osób fizycznych (PIT). W ocenie Rzecznika 556 zł i 2 grosze to zbyt niska kwota zwolnienia, nieodpowiadająca progowi ubóstwa. Trybunał orzekł o niekonstytucyjności zaskarżonej regulacji i stwierdził, że opodatkowanie nie może prowadzić do ubóstwa, państwo powinno pozostawić podatnikom środki niezbędne do funkcjonowania w społeczeństwie. Środki te – zabezpieczające minimum egzystencji - nie powinny być opodatkowane. Zapewnienie tego minimum stanowi wyraz szacunku dla godności człowieka. Tymczasem kwota zmniejszająca podatek została ukształtowana z pominięciem minimum socjalnego, a nadto od wielu lat jest utrzymywana na stałym poziomie, w oderwaniu od realiów społecznych i ekonomicznych.

2. Wyrok TK w sprawie gromadzenia i udostępniania danych osobowych kierowców przez Inspekcję Transportu Drogowego zarejestrowanych przez fotoradary z dnia 14 lipca 2015 r. (K 2/13) .

Rzecznik otrzymywał skargi od kierowców, którzy kwestionowali to, że Inspekcja Transportu Drogowego, prowadząc postępowania w sprawach naruszenia przepisów ruchu drogowego poprzez przekroczenie dopuszczalnej prędkości, nie udostępnia im zdjęć wykonanych przy pomocy fotoradarów. Rzecznik zwrócił uwagę na niekonstytucyjność upoważnienia dla ministra do określenia w drodze rozporządzenia sposobu, trybu oraz warunków technicznych gromadzenia, przetwarzania, udostępniania i usuwania utrwalonych obrazów i danych.

3. Wyrok TK w sprawie trzykrotności wynagrodzenia za naruszenie prawa autorskiego z 23 czerwca 2015 r. (SK 32/14).

Rzecznik zgłosił udział w postępowaniu przed Trybunałem w sprawie nakładania obowiązku zapłaty trzykrotności stosownego wynagrodzenia na rzecz podmiotu uprawnionego z tytułu autorskich praw majątkowych. Trybunał uznał, że zaskarżony przepis narusza zasadę proporcjonalności i stanowi przejaw zbyt daleko idącej ingerencji w wolność majątkową sprawcy deliktu. TK uznał, że niedopuszczalne jest, by uprawniony z tytułu autorskich praw majątkowych uzyskiwał możliwość dochodzenia takiego roszczenia odszkodowawczego, które całkowicie odrywałoby się od wielkości poniesionej przez niego szkody i stanowiło jej wielokrotność. Wprowadzanie do roszczenia odszkodowawczego elementów ryczałtowości nie może prowadzić do całkowitego zagubienia proporcji pomiędzy wielkością poniesionej szkody a tymże odszkodowaniem. Tymczasem rozwiązanie zawarte w zaskarżonym przepisie prowadzi do takiej sytuacji. W ocenie Trybunału ustawodawca, kształtując analizowane roszczenie, zastosował wobec sprawcy deliktu zbyt dotkliwą sankcję.

4. Wyrok TK w sprawie braku możliwości telefonicznego porozumiewania się tymczasowo aresztowanego z obrońcą z dnia 25 listopada 2014 r. (K 54/13).

Rzecznik skierował do Trybunału wniosek w sprawie wyłączenia możliwości telefonicznego porozumiewania się tymczasowo aresztowanego z obrońcą. Trybunał podzielił stanowisko Rzecznika i stwierdził, że zaskarżony przepis jest niezgodny z Konstytucją, gdyż ogranicza prawo do obrony. Trybunał badał okoliczność całkowitego wyłączenia możliwości telefonicznego porozumiewania się tymczasowo aresztowanego z obrońcą w sytuacji, w której kontakt ten służy właściwemu przygotowaniu oskarżonego do udziału w toczącym się postępowaniu. W tym kontekście Trybunał uznał, że całkowite wyłączenie tej formy komunikacji ogranicza prawo do obrony i nie jest konieczne. Trybunał zaznaczył, że wyłączenie możliwości telefonicznego porozumiewania się tymczasowo aresztowanego z obrońcą może być uzasadnione obawą, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne. Całkowite pozbawienie tymczasowo aresztowanego tej formy kontaktu z obrońcą zagraża natomiast zachowaniu zasady równości broni w postępowaniu karnym.

5. Wyrok TK w sprawie wolności zgromadzeń publicznych z dnia 18 września 2014 r. (K 44/12).

RPO zaskarżył do Trybunału m.in. uregulowania dotyczące postępowania w sprawach zgromadzeń, organizowania zgromadzeń w tym samym miejscu i czasie oraz przepisy stanowiące podstawę prawną wydania zakazu zgromadzenia publicznego. Trybunał stwierdził, że ustawowa definicja zgromadzenia, jako zgrupowania obejmującego co najmniej 15 osób, wprowadza element konstrukcyjny nie przewidziany na gruncie konstytucyjnym. Zgromadzeniem publicznym są także te pokojowe zgrupowania, których liczba uczestników nie spełnia tego kryterium. Zdaniem Trybunału, ustanowienie przesłanki liczebności uczestników nie jest ograniczeniem koniecznym w demokratycznym państwie. Mechanizm ustawowy odnoszący się do zgłaszania zamiaru odbycia dwóch lub większej liczby zgromadzeń w tym samym miejscu i czasie powinien być stosowany wyjątkowo, jedynie w sytuacjach realnego zagrożenia bezpieczeństwa lub porządku publicznego. To na organach władzy publicznej ciąży obowiązek wykazania, że w danych okolicznościach mamy faktycznie do czynienia z niemożliwą do usunięcia kolizją w sferze realizacji tej samej wolności. Trybunał stwierdził nieefektywność ustawowej procedury odwoławczej od decyzji o zakazie zgromadzenia publicznego. Wadliwość tej procedury wynika z błędnego ukształtowania terminów na podjęcie czynności przez organy władzy publicznej. Na skutek wyroku Trybunału znowelizowano Prawo o zgromadzeniach publicznych w taki sposób, że spełnia ona wreszcie obecnie minimum demokratycznych standardów państwa prawnego.

6. Wyrok TK w sprawie zatrzymywania danych telekomunikacyjnych obywateli z 30 lipca 2014 r. (K 23/11).

Rzecznik zwrócił uwagę na sprawę dotyczącą przepisów regulujących stosowanie kontroli operacyjnej i udostępnianie danych telekomunikacyjnych Policji, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, organom kontroli skarbowej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Centralnemu Biuru Antykorupcyjnemu oraz – co dotyczy wyłącznie udostępniania danych telekomunikacyjnych – Służbie Celnej. Trybunał częściowo przychylił się do stanowiska Rzecznika i orzekł o niekonstytucyjności przepisów, które w sposób nieprecyzyjny regulują kwestię podsłuchów oraz nie wyznaczają niezależnego organu kontrolującego zasadność sięgania po billingi. Przepisy o dostępie służb specjalnych do billingów obywateli Trybunał uznał częściowo za niekonstytucyjne. Wyrok Trybunału w tej sprawie nadal oczekuje na wykonanie.

7. Wyrok TK w sprawie nadmiernych opłat za wycinkę drzew z dnia 1 lipca 2014 r. (SK 6/12).

Wójt, burmistrz albo prezydent miasta mógł wymierzać administracyjną karę pieniężną za usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego zezwolenia w wysokości trzykrotnej opłaty za usunięcie drzew lub krzewów, która z kolei uzależniona jest od obwodu pnia oraz rodzaju i gatunku drzewa i wynosi od 270 zł do 3.500 zł. Powyższe przepisy stanowiły podstawę do nakładania na obywateli bardzo wysokich kar, które czasami kilkunastokrotnie przewyższały wartość wyciętych drzew lub krzewów. Przy wymiarze kary administracyjnej nie brano pod uwagę faktu, czy wycięte bez uzyskania stosownego zezwolenia drzewo lub krzew były zdrowe, czy też obumarłe, znajdowały się w stanie zanikania żywotności albo zniszczone w wyniku działania sił przyrody (wichura, uderzenie pioruna, osunięcie w wyniku powodzi). Trybunał uznał, że konstruując elementy kwestionowanej sankcji ustawodawca naruszył prawo własności, a także przekroczył konstytucyjne granice proporcjonalności regulacji sankcji administracyjnych.

8. Wyrok TK w sprawie kar przewidywanych w regulaminach imprez masowych z dnia 20 maja 2014 r. (K 17/13).

Rzecznik skierował do Trybunału wniosek w sprawie imprez masowych i odpowiedzialności karnej za niezastosowanie się do polecenia wydanego na podstawie regulaminu obiektu (terenu) lub regulaminu imprezy masowej. Przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego był art. 54 ust. 1 ustawy z 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych, w części zawierającej słowa „regulaminu obiektu (terenu) lub regulaminu imprezy masowej". Trybunał stwierdził, że blankietowe odesłanie w art. 54 ust. 1 ustawy nie czyni rozróżnienia w zakresie penalizacji czynów zabronionych zależnie od charakteru poszczególnych kategorii nakazów i zakazów określonych w regulaminach. Do wszystkich będzie miała zastosowanie minimalna granica zagrożenia sankcją, czyli nie mniej niż 2000 zł grzywny. Kwalifikacja zachowania jako typ czynu zabronionego z art. 54 ust. 1 ustawy ma bowiem charakter formalny i automatyczny. Dlatego też nakazy lub zakazy, których niewykonanie ustawodawca chce poddać penalizacji powinny zostać określone w rozporządzeniu lub akcie prawa miejscowego, w sposób respektujący zasadę proporcjonalności. Wyrok Trybunału ma znaczenie dla wszystkich uczestników imprez masowych, w tym m.in. meczów piłki nożnej.

9. Wyrok TK w sprawie rekrutacji do szkół i przedszkoli oraz w sprawie przetwarzania danych osobowych rodziców z dnia 8 stycznia 2013 r. (K 38/12).

RPO zwrócił się do Trybunału ze sprawą dotyczącą uregulowania kryteriów i procedur przyjmowania dzieci do szkół i przedszkoli w rozporządzeniu wydanym bez dostatecznych podstaw ustawowych. Trybunał Konstytucyjny orzekł, że przepisy ustawy o systemie oświaty są niezgodne z Konstytucją, ponieważ upoważniały one ministra edukacji do uregulowania w drodze rozporządzenia warunków i trybu przyjmowania uczniów do szkół i przedszkoli oraz przechodzenia z jednych typów szkół do innych, nie wskazywało jednak żadnych wytycznych co do treści tych rozwiązań. Dotyczyło to zwłaszcza preferencji dla niektórych kandydatów (powodują one bowiem ograniczenia korzystania z konstytucyjnego prawa do edukacji przez pozostałe, nieuprzywilejowane osoby), zasad przetwarzania danych o osobach ubiegających się o przyjęcie do poszczególnych placówek i ich rodzinach oraz modelu procedury odwoławczej (w tym kontroli sądowej) od decyzji o nieprzyjęciu dziecka do wybranej szkoły lub przedszkola. Na skutek nowelizacji ustawy po wyroku TK reguły dla uczniów i nauczycieli stały się bardziej przejrzyste i sprawiedliwe.

10. Wyrok TK w sprawie wzruszalności prawomocnych decyzji emerytalno-rentowych z dnia 29 lutego 2012 r. (K 5/11).

Na podstawie zaskarżonych przez RPO przepisów ZUS mógł pozbawić kogoś świadczenia nawet kilka lat po jego przyznaniu. Na podstawie wniosku Rzecznika Trybunał uznał, że wzruszalność prawomocnych decyzji emerytalno-rentowych powinna być sytuacją wyjątkową na podstawie precyzyjnie określonych przesłanek. Trybunał podzielił stanowisko, że sytuacja, w której możliwe jest pozbawienie prawa do emerytury lub renty wskutek uznania, iż przedłożone dowody nie dawały podstaw do ustalenia takiego prawa oznacza naruszenie zasady zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa. Trybunał wskazał, że nie może to się odbywać przy nieproporcjonalnej ingerencji w prawa jednostki, zwłaszcza gdy do realizacji prawa do emerytury lub renty doszło wskutek błędnej oceny organu rentowego. Dzięki temu wyrokowi obywatele nie muszą już się obawiać, że ZUS wstrzyma im wypłatę pieniędzy, jeśli inaczej oceni te same dowody, na podstawie których wcześniej przyznał świadczenie.

10 ważnych wyroków TK w sprawach, do których przystąpił Rzecznik Praw Obywatelskich

1. Wyrok TK w sprawie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego dla rodziców wychowujących więcej niż jedno dziecko niepełnosprawne z dnia 18 listopada 2014 r. (SK 7/11).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej, w której skarżącemu, opiekującemu się trójką dzieci niepełnosprawnych z najgłębszymi dysfunkcjami, odmówiono prawa do świadczenia pielęgnacyjnego tylko dlatego, że jego żona wcześniej uzyskała to świadczenie z tytułu opieki nad ich innym niepełnosprawnym dzieckiem. Zaskarżony przepis ustawy o świadczeniach rodzinnych stanowił, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli inna osoba w tej rodzinie ma ustalone prawo do świadczenia pielęgnacyjnego (bądź do dodatku do zasiłku rodzinnego) na to lub inne dziecko niepełnosprawne. Trybunał Konstytucyjny uznał powyższą regulację za niezgodną z konstytucyjnym prawem rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej do szczególnej opieki państwa. W ekstremalnie trudnej sytuacji rodziny wychowującej więcej niż jedno dziecko niepełnosprawne, rezygnacja z pracy jednego rodzica (opiekuna) często może się okazać niewystarczająca, gdyż opiekun ten nie jest w stanie sprawować efektywnie opieki równocześnie nad dwojgiem, czy trojgiem niepełnosprawnych dzieci. Dlatego prawo powinno w takiej sytuacji stworzyć możliwość rezygnacji z pracy także drugiemu rodzicowi, umożliwiając mu uzyskanie świadczenia pielęgnacyjnego.

2. Wyrok TK w sprawie braku określenia przesłanek przedłużania tymczasowego aresztowania z dnia 20 listopada 2012 r. (SK 3/12).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej braku określenia w przepisach przesłanek przedłużenia tymczasowego aresztowania po wydaniu przez sąd pierwszej instancji pierwszego wyroku w sprawie. Trybunał uznał takie rozwiązanie za niezgodne z konstytucją. Zauważył, że możliwość przedłużania tymczasowego aresztowania na podstawie zaskarżonego przepisu na kolejne sześciomiesięczne okresy jest dla sądów łatwa, ponieważ sądy zostały odciążone od wskazywania realnej potrzeby stosowania tego właśnie środka zapobiegawczego w danym postępowaniu karnym. Ponadto podkreślił, że długotrwałe – i nieprzewidywalne w odniesieniu do terminu ich zakończenia – ograniczenie oskarżonemu, w stosunku, do którego nie zostało obalone domniemanie niewinności, możliwości kontaktu z rodziną i wykonywania praktyk religijnych oraz przetrzymywanie go w niemal zupełnej izolacji od świata zewnętrznego przybiera z czasem formę nieludzkiego traktowania. Wyrok Trybunału w niniejszej sprawie nie spowodował nowelizacji kodeksu postępowania karnego. Wskazał jednak ustawodawcy kierunek koniecznych zmian przepisów oraz nałożył w istocie na sądy obowiązek uzasadniania kolejnych postanowień o dalszym stosowaniu tymczasowego aresztowania po pierwszym wyroku.

3. Wyrok TK w sprawie sposobu zaskarżenia czynności komornika dotyczącej opisu i oszacowania nieruchomości z dnia 22 stycznia 2013 r. (SK 18/11).

RPO przystąpił do postępowania w sprawie skargi konstytucyjnej dotyczącej dłużników, z których nieruchomości komornik prowadził egzekucję. Tryb zaskarżenia czynności komornika polegającej na tzw. opisie i oszacowaniu (a zatem kluczowej czynności, którą ustala się wartość licytacyjną nieruchomości) został tak skonstruowany, że dłużnik mógł być praktycznie pozbawiony możliwości złożenia skargi do sądu – termin był liczony od dnia ukończenia szacowania, o czym w wielu wypadkach dłużnik w ogóle nie wiedział (dokumenty nie były mu doręczane). W rezultacie nie mógł się więc skutecznie sprzeciwiać np. zaniżaniu wartości nieruchomości. Trybunał Konstytucyjny uznał, że sytuacja taka jest niedopuszczalna. W konsekwencji ustawodawca „poprawił" przepisy kodeksu postępowania cywilnego w tym zakresie.

4. Wyrok TK w sprawie zwrotu nieruchomości wywłaszczonych na cele publiczne z dnia 14 lipca 2015 r. (SK 26/14).

Rzecznik poparł skargę konstytucyjną kwestionującą przepisy ustawy o gospodarce nieruchomości regulujące zwrot nieruchomości wywłaszczonych na cele publiczne (budowę dróg, linii kolejowych, budynków władz publicznych itp.). Przepisy te umożliwiały odzyskanie nieruchomości przez jej dawnych właścicieli w sytuacji, gdy grunty te okazały się dla realizacji wskazanego celu publicznego zbędne – celów tych przez lata bowiem nie zrealizowano. Obowiązujące unormowania nakładały na uprawnionych niesprawiedliwy i niczym nieuzasadniony wymóg uzyskania jednomyślnej zgody wszystkich współwłaścicieli (bądź współspadkobierców) takiej nieruchomości na jej odzyskanie. W rezultacie jedna osoba, posiadająca nawet niewielki ułamkowy udział we współwłasności, mogła wstrzymywać proces odzyskiwania takiej nieruchomości przez pozostałych. W sytuacji, gdy wywłaszczono nieruchomość, której współwłaścicielem była osoba prywatna i np. gmina (do czego mogło dojść np. w wyniku spadkobrania), zwrot takiej nieruchomości nie był w ogóle możliwy. Wyrok Trybunału Konstytucyjnego ułatwia odzyskanie własności osobom, którym władze publiczne odebrały ją przymusowo – ale, jak się okazało później, zupełnie niepotrzebnie, skoro założonych celów nigdy nie zrealizowano.

5. Wyrok TK w sprawie podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne pracowników zatrudnionych przez polskiego pracodawcę za granicą z dnia 28 października 2015 r. (SK 9/14).