Artyści przejmują fabryki

W najbliższych latach możemy oczekiwać eksplozji sztuki w starych fabrykach. Coraz więcej polskich miast przekazuje je artystom. Po 2000 roku przybyło nam kilkanaście nowych miejsc ekspozycyjnych w poprzemysłowych murach. Apogeum trendu nastąpi za cztery – pięć lat.

Idziemy w ślady Zachodu, gdzie od ćwierćwiecza poprzemysłowe obiekty adaptowane są na artystyczne centra. Prekursorem okazał się Andy Warhol, który w 1962 roku wynajął nowojorską opuszczoną remizę strażacką i zainstalował w niej studio, które nazwał Factory.

To bardzo praktyczna koncepcja: rewitalizacja starych obiektów kosztuje znacznie mniej niż budowanie nowych. Poza tym dawne fabryki mają wiele zalet: niestandardową architekturę, surowe wnętrza, przestronne hale, często też pozostałości wyposażenia. Bywa tam ciemnawo, podłoga tu i ówdzie się zapada, w powietrzu czuć niegdysiejsze wyziewy. Wszystko to współtworzy specyficzny "artystowski" klimat. To antyteza sterylnych galerii typu white cube uważanych przez modernistów za ideał. Przeciwieństwo koturnowych muzeów z przełomu XIX i XX stulecia.

Okazało się, że nowoczesna sztuka dusi się w białych kubikach; gryzie się z eklektyczną ornamentyką. Za to w przestrzeniach postindustrialnych twórcy często kreują coś ekstra. Może być prowizorka, efemeryda – bo charakter miejsca narzuca luzacki styl. Zbigniew Belowski, dyrektor Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia w Radomiu, określa takie podejście twórców jako "konsekwencje atmosfery".

Mówi: – Marzy mi się utworzenie sieci Fabryk Wyobraźni. Chodzi o to, żeby kulturalne instytucje zajmujące poprzemysłowe budynki w różnych europejskich miejscowościach nawiązały kontakty. Przecież we współczesnym świecie sztuki wielkie przedsięwzięcia możliwe są tylko przy współudziale partnerów.

– Najwięcej nieczynnych fabryk ma Łódź i musimy z tego uczynić nasz atut – uważa Andrzej Walczak, architekt, współwłaściciel grupy Atlas. – Udało nam się przyciągnąć kilku wybitnych twórców, np. reżysera Davida Lyncha czy architekta Roba Kriera. To on kieruje projektem przebudowy centrum Łodzi. W Specjalnej Strefie Sztuki (SSS) znajduje się była elektrociepłownia. Ta część, przeznaczona m.in. na wystawy, została nazwana EC1.

To nie wszystko "w tym temacie". Pierwsze i drugie Międzynarodowe Łódź Biennale (2004 i 2006) odbywały się w byłych budynkach Unionteksu, czyli w zabytkowym zespole fabryk Karola Scheiblera. W Manufakturze, XIX-wiecznym kompleksie fabrycznym Izraela Poznańskiego, gdzie rok temu otwarto największe w Polsce centrum handlowo-rozrywkowe, od października br. działać będzie filia Muzeum Sztuki – ms kwadrat.

– Poznań dowiódł, że potrafi wykorzystać dla sztuki postindustrialne budynki – podkreśla Wojciech Makowiecki, dyrektor Galerii Arsenał. – Stary Browar był przedsięwzięciem pionierskim na rodzimą skalę. Grażyna Kulczyk, właścicielka i pomysłodawczyni inwestycji, w maju 2004 roku zainaugurowała działalność Dziedzińca Sztuki, wokół którego rozlokowanych jest kilka przestrzeni ekspozycyjnych.

Zmieni się też plastyczny pejzaż Białegostoku. Tamtejsza Galeria Arsenał mieszcząca się w barokowym kompleksie pałacu Branickich stara się o przyznanie zabytkowej (z 1905 r.), nieczynnej elektrowni. – Program wystawowy w elektrowni zainaugurowaliśmy wystawą "Polka Palace" w styczniu br. – przypomina Monika Szewczyk, szefowa Arsenału. – Prezentowaliśmy prace na obracających się białych platformach. Efektowna i nietypowa koncepcja.

Radom także postawił na nieczynną elektrownię (z 1901 r.). Od trzech lat zamieszkało w niej Mazowieckie Centrum Sztuki Współczesnej Elektrownia. Choć roboty adaptacyjne w toku (finał przewidziany na rok 2010/2011), już odbywają się wystawy. Obecnie trwa festiwal "Powstanie sztuki" – hołd dla uczestników powstania warszawskiego. Akcja zaczęła się 1 sierpnia, zakończy 3 października. W przedsięwzięciu weźmie udział 260 młodych artystów z Polski i Europy. Wspólnymi siłami pokrywają malowidłami betonowe ogrodzenie okalające dawny plac węglowy. Mimo że impreza odwołuje się do smutnego wydarzenia, będzie miała pozytywny wydźwięk: wyzwoli potencjał twórczy i posłuży promocji Radomia

BYDGOSZCZ

Wyspa Młyńska. Czerwony Spichlerz (z 1860 r.) w latach 90. XX w. wykorzy-stywany do prezentacji sztu- ki. Obecnie modernizowany.

GDAŃSK

Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia – łaźnia miejska (pocz. XX w.) zaadaptowana na galerię w 1998 r.

Instytut Sztuki Wyspa – działa od 2004 r. na terenie Stoczni Gdańskiej (powstałej w 1945 r., zamknięta w 1996 r.).

KALISZ

Wieża Ciśnień. Ośrodek Kultury Plastycznej (1935 r.). Zabytek zaadaptowany na cele wystawiennicze w latach 80. XX w.

KONIN

Galeria Sztuki Wieża Ciśnień (budynek z lat 30. XX w). Utworzona w 1977 r.; obecnie Centrum Kultury i Sztuki.

SŁUPSK

Baszta Czarownic – średniowieczne więzienie dla kobiet, przerobione na galerię w 1976 r.

WARSZAWA

Zakłady Norblina z połowy XIX wieku – miejsce ekspozycyjne od drugiej połowy lat 80. do 2003 r. Obecnie niewykorzystywane na wystawy.

Centrum Artystyczne Fabryka Trzciny (fabryka marmolady, potem gumy z 1916 r.). Oddane do użytku w 2003 r. Od kwietnia 2006 r. działała tu Galeria Artinfo.

Cysterna przy Zamku Ujazdowskim, XIX-wieczny zbiornik na wodę dla pobliskiego szpitala przerobiony na miejsce wystawiennicze w 2003 r.

Wytwórnia Wódek Koneser (kompleks prze-mysłowy z 1897 r.). Od 2004 r. centrum sztuki offo-wej. Mieszczą się tu galerie Luksfera (od 2004 r.) i Klimy Bocheńskiej (od 2006 r.).

WROCŁAW

Bro Art Centrum – XIX-wieczny Browar Mieszczański. Od 2004 r. miejsce alternatywnej kultury. Wystawy organizują Galeria BrowArt (od 2004 r.) i Spichlerz (od 2007 r.).

BIAŁYSTOK

Filia Galerii Arsenał w Elektrowni (1905 r.). Rozmowy białostockich zakładów energetycznych z miastem w toku.

GLIWICE

Fundacja Plantacja Sztuki w Wieży Ciśnień (neogotyk z 1918 r.) planuje adaptację zabytku na galerię.