Przepych zamknięty w jajku

Klejnoty Romanowów przyjechały do wiedeńskiego Kunsthistorisches Museum z Kremla i Muzeum Mineralogicznego Fersman w Moskwie. Są wśród nich poszukiwane przez kolekcjonerów jubilerskie jaja wielkanocne ze złota, srebra, kryształu górskiego, zdobione emalią i wysadzane diamentami, perłami, rubinami, szmaragdami... Ale także wiele innych bezcennych dzieł.

Platynowa i złota biżuteria z diamentami, odnaleziona w 1991 roku w jednym z moskiewskich domów, którą ukrył tam były dyrektor firmy, przetrwała wszystkie XX-wieczne zawieruchy. Oryginalne papierośnice i zegary, ozdobne figurki czy kunsztowne naczynia i różne artystyczne przedmioty. Pochodzą głównie z pracowni Fabergé, ale też z innych cenionych warsztatów XIX i XX-wiecznej Rosji, jak Bolin, Karl Blank, Paweł Owczynnikow czy Iwan Chlebnikow.

Prezenty i ceremonie

Wystawa jest zarazem opowieścią o zwyczajach panujących na dworach carów i w domach rosyjskiej arystokracji, zwłaszcza o tradycji wymiany podarunków z okazji świąt prywatnych i oficjalnych. Jak wielką wagę do tych ceremoniałów przywiązywano, dobitnie świadczy prezentowany notatnik ostatniego cara Mikołaja II, w którym monarcha skrupulatnie odnotowywał wystawne rodzinne prezenty.

„Cellini Północy" – tak nazywano Petera Carla Fabergé, który cieszył się europejską sławą. Urodził się w Petersburgu i był potomkiem francuskich hugenotów, którzy uciekli z ojczyzny przed prześladowaniami. Poszedł w ślady ojca i jako 26-latek w 1872 roku przejął prowadzenie rodzinnego zakładu złotniczego. Po studiach w Niemczech, Anglii i Włoszech był dobrze przygotowany do jubilerskiego fachu. Miał przy tym talent i artystyczną wyobraźnię, które połączył z mistrzowską precyzją .

Już na światowej wystawie w Wiedniu w 1873 roku jego artystyczne dzieła przyjęto z uznaniem. Lata 80. przyniosły mu wysyp nagród na wystawach w Moskwie, Norymberdze, Kopenhadze, a w 1900 roku w Paryżu. Nadwornym jubilerem carów został w 1885 roku. Wtedy to na zamówienie Aleksandra III wykonał pierwsze wielkanocne jajo, które car ofiarował żonie Marii Fiedorownej (z domu księżniczce Dagmar Duńskiej). Cieszył się także przywilejami króla Szwecji i Norwegii.

Firma Fabergé rozwijała się odtąd błyskawicznie, wkrótce miała siedzibę nie tylko w Petersbugu, ale także filie w Moskwie, Odessie, Kijowie i Londynie. I zatrudniała około 500 złotników, grawerów i jubilerów, m.in. takich znakomitych twórców, jak Erik Kolin, Michaił Perkhin czy Henrik Wigström.

Większość przedmiotów firmy to unikatowe dzieła sztuki, które dziś na rynku osiągają niebotyczne ceny (rekord ustanowiło na aukcji w 2007 roku jedno z wielkanocnych jaj, sprzedane za 18,5 mln dolarów).

Artystyczne wyroby firmy nawiązywały stylistycznie do różnych epok: renesansu, baroku, rokoko, neoklasycyzmu. Twórcy wystawy podkreślają, że zgodnie z upodobaniem cara Aleksandra III wytwarzała naczynia w narodowym rosyjskim duchu, a jednocześnie produkowała biżuterię w modnym europejskim stylu art ?nouveau. Złotnicy i dekoratorzy Fabergé stosowali wspaniałe emalie i znali wiele technicznych tajemnic. Potrafili m.in. uzyskać różne odcienie złota – nie tylko naturalnie żółty, ale także zielony (z dodatkim kadmu), różowy (z domieszką miedzi) czy biały (z dodatkiem niklu).

Od splendoru ?do upadku

W tle centralnej części wiedeńskiej wystawy rozpięto baldachim, pod którym w 1896 roku w Soborze Uspieńskim na moskiewskim Kremlu odbyła się ceremonia koronacji ostatniego cara Rosji Mikołaja II (syna Aleksandra III) i jego żony Aleksandry Fiedorowny (księżniczki Alicji Heskiej).

Wydarzenie to przypomina również jedno z czterech prezentowanych w Wiedniu kunsztownych jubilerskich jaj wielkanocnych, które car sprezentował żonie dziesięć lat później. Zgodnie z nazwą „Moskiewski Kreml" odwzorowuje ono w fantazyjnych połączeniach architekturę Kremla: w podstawie – wieżę Spaską i Tajnicką, a w zwieńczeniu jedną ze złotych kopuł koronacyjnego Soboru Uspieńskiego. Jeżeli zajrzeć przez miniaturowe okno świątyni, widać wnętrze z ikonostasem.

Cesarska para potem niechętnie wyjeżdżała z Petersburga do Moskwy, bo miejsce koronacji budziło wspomnienie towarzyszącej jej tragedii – ponad tysiąca śmiertelnych ofiar paniki na ludowym festynie na Chodynce, zorganizowanym z okazji uroczystości.

Mapa na pisance

Srebrne jajo „Kolej Transsyberyjska" podtrzymywane przez złote skrzydlate lwy z 1900 roku upamiętnia największy sukces ostatnich carów – budowę kolei transsyberyjskiej, która połączyła europejską i azjatycką część kraju. „Skorupkę" tej „pisanki" dekoruje mapa trasy, a wnętrze skrywa wierną kopię pociągu, wykonaną ze złota i platyny. Model kolejki z czterema wagonami wyposażony jest w specjalny mechanizm, więc po nakręceniu kluczem może ona przejechać kilka metrów. To dzieło firmy Fabergé było prezentowane w 1900 roku na wystawie światowej w Paryżu wraz z jednym z oryginalnych wagonów kolei.

Najstarsze z pokazanych w Wiedniu jaj wielkanocnych pochodzi z 1891 roku. Był to podarunek 23-letniego Mikołaja dla matki Marii Fiedorowny. Wykonano je z zielonego heliotropu (odmiany minerału – chalcedonu) i udekorowano złotem, platyną, brylantami i innymi kamieniami szlachetnymi w stylu neorokokowym. W środku kryje się miniatura trójmasztowca „Pamięć Azowa", stąd nazwa imperialnej „pisanki". Na tym właśnie statku rok wcześniej carewicz odbył podróż na Daleki Wschód. Wyprawę musiał przerwać w Japonii na skutek nieoczekiwanego ataku samuraja fanatyka z mieczem. Mikołaj został ranny, ale wtedy uszedł jeszcze z życiem.

Można powiedzieć, że był to pierwszy znak fatum ciążącego nad losem przyszłego cara, które dopełniło się 27 lat później. W czasie rewolucji – w nocy z 16 na 17 lipca 1918 roku – został przez bolszewików uwięziony i rozstrzelany w Jekaterynburgu wraz z całą rodziną: żoną, czterema córkami i synem.

Ostatnie zamówienie carów

Zaskakujące, że wobec nadciągającej rewolucji carska rodzina żyła niemal do końca nie tylko politycznymi iluzjami, ale i w rytmie niezmiennych dworskich zwyczajów. Jeszcze wczesną wiosną 1917 roku Dom Fabergé realizował ostatnie cesarskie zamówienie na jajo wielkanocne „Konstelacja", przeznaczone dla księcia Aleksieja, syna Mikołaja II. Na wystawie w Kunsthistorisches Museum możemy obejrzeć to kobaltowe jajo z gwiazdami symbolizującymi znaki zodiaku, osadzone na białym krysztale niczym na chmurze. Praca została przerwana (brakuje planowanej nefrytowej podstawy, srebrnego kupidyna i zegara), gdy car Mikołaj II został zmuszony do abdykacji 15 marca 1917 roku.

Tak oto „Konstelacja" stała się symbolem upadku domu Romanowów, władających Rosją przez trzy stulecia.

Peter Carl Fabergé miał więcej szczęścia. Zdołał uciec ostatnim pociągiem wiozącym dyplomatów do Rygi, a stąd przedostać się do Niemiec i Szwajcarii, gdzie zmarł w 1920 roku.