Podwójne życie Zbigniewa Herberta okiem Andrzeja Franaszka

Dwa tomy, prawie 2 tysiące stron, setki źródeł, galeria zdjęć złożyły się na długo oczekiwaną książkę Andrzeja Franaszka, autora imponującej biografii Czesława Miłosza. Spełnione intencje Franaszka dobrze wyraża jego deklaracja: „Życiorys Zbigniewa Herberta jest wyjątkowo skomplikowany (...) Czasem musiałem pisać o kwestiach naprawdę trudnych, mogłem się przy tym nieco pocieszać zaleceniem, którym Herbert opatrzył pracę innego biografa: »niech Pan nie zrobi z niego gipsowego świętego, takiego – wie pan – w niebieskim kolorze«. Tego z pewnością nie zrobiłem. Ale też nie zapominałem, że piszę o autorze wierszy, które od lat trzydziestu zapierają mi dech w piersiach".

Trzeba dodać, że Franaszkowi przypadła rola łatwiejsza niż Joannie Siedleckiej, która, publikując w 2002 roku „Pana od poezji", wzięła na siebie trud obnażenia konfabulacji Herberta na temat zafałszowanej akowskiej przeszłości i moralnych dwuznaczności poety, które niewiele miały wspólnego z „Potęgą smaku" i „Przesłaniem Pana Cogito".

Prawda i zmyślenie

Urodził się we Lwowie 29 października 1924 r. i nie zawsze mógł o swojej historii mówić wprost, a wpisywało się w nią również mauzoleum Obrońców Lwowa z napisem „Umarli, byśmy mogli żyć jako ludzie wolni".

Austriacki przodek Franciscus Herbert pojawił się w Lwowie-Lembergu na przełomie XVIII i XIX wieku, był urzędnikiem średniego szczebla i poślubił Polkę Eufrozynę Sobańską. Jego wnuk Josephus Franciscus, absolwent prawa i sekretarz magistratu, w 1889 roku ożenił się z Marią Bałabanówną. Ich synem był Bolesław, ojciec Zbigniewa. Początki działań konspiracyjnych wiążą go ze środowiskiem endecji, by później jako komendant plutonu Legionów Piłsudskiego wyruszyć do Krakowa na Oleandry.

„Ojca się bałem – wspominał poeta. – Wiedział, że jestem labilny i w końcu przystanę do artystów. On skrywał w sobie artystę, poetę. Wiedział, że ja zniszczę to, o co on walczył, i zrobię z tego karykaturę". Po matce Marii Kaniak odziedziczył awanturniczy i artystyczny temperament. Szmuglowała przez ukraińskie posterunki w 1918 r. pistolet, ukryty w bujnym koku.

Dzieciństwo spędzał m.in. w letniskowej willi w Brzuchowicach. Ojciec był dyrektorem Małopolskiego Banku Kupieckiego, a potem szefem lwowskiego oddziału towarzystwa ubezpieczeniowego Vesta. To on czytał Zbyszkowi „Odyseję", dzięki czemu nie musiał później „szukać w słowniku, kto to był Polifem". Po ojcu był też Odysem, miłośnikiem podróży. Prosił tatę, by przywoził mu reprodukcje wielkich obrazów i założył album. Tak zaczęła się fascynacja sztukami pięknymi autora „Barbarzyńcy w ogrodzie" i „Martwej natury z wędzidłem".

Idyllę przerwała katastrofa 1939 roku. Gdy uczył się łaciny „wydawało się, że państwo polskie jest państwem potężnym i że należy dążyć do założenia kolonii. (...) załamanie armii polskiej, szeregi żołnierzy idących do obozu, które widziałem, to (...) był koniec mojego Rzymu. (...) przeżyłem to jako zawalenie się świata". W kwietniu 1940 roku NKWD rozpoczęło aresztowania, wśród zesłanych do Kazachstanu byli krewni poety.

Szkoda, że Andrzej Franaszek, pisząc biografię nie skonsultował się z psychologami i psychiatrami, bo ich analizy wymaga syndrom łączący wyparcie, rozdwojenie, konfabulacje, bez których nie da się opisać osobowości poety. W dzieciństwie uświadomił sobie, że właściwie mógłby być każdym. „Miałem uczucie, że moja indywidualność nie jest absolutna, pewna, skończona".

Znajduje to odzwierciedlenie w późniejszych fantazjach na temat bohaterskich postaw w czasie okupacji Lwowa. Herbert był kimś w rodzaju Zeliga z filmu Woody Allena, który upodabnia się do otoczenia i jego zasad. Można traktować Herberta jak bohatera patriotycznego komiksu, spełniającego wszelkie warunki martyrologicznego wychowania. De facto jest jednak groteskowym antybohaterem przypominającym Piszczyka zwłaszcza z sekwencji „Zezowatego szczęścia" w stalagu, który im mniejszą odegrał rolę w ruchu oporu, tym bardziej kreował się na spadkobiercę wyidealizowanej polskiej tradycji.

Mocno dystansował się od austriackiego pochodzenia, wskazując, że katoliccy przodkowie musieli emigrować z Anglii. Ormiańskie pochodzenie babki niczym egzotyczna domieszka miała przypominać genealogię Juliusza Słowackiego.

Opowieści związane z konspiracją i AK były podkoloryzowane może dlatego, że wstydził się niejednoznacznych losów rodziny. Jeden z Herbertów, Edward, został zamordowany w Katyniu. Ale Roman żonaty z Niemką podpisał folkslistę i dostał majątek w Wielkopolsce. Ludwik Herbert został folksdojczem. Karę śmierci wykonał na nim oddział pod dowództwem Tadeusza Zawadzkiego, słynnego „Zośki".

To nie pomagało w kreowaniu się na spadkobiercę Mickiewicza i filaretów, dręczonych przez następców Nowosilcowa. Tymczasem opowiadał o organizacji Orzeł Biały, której założenie przypłacił aresztowaniem przez NKWD i przesłuchaniem. Relacjonował je drobiazgowo, kreśląc postać surowego radzieckiego oficera. Prawda była taka, że niefortunny wypadek na nartach i bolesna kontuzja sprawiły, iż nie mógł być pełnosprawnym żołnierzem AK, bo utykał na prawą nogę. Zarabiał w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami profesora Rudolfa Weigla, gdzie był karmicielem wszy, za co przysługiwał mu ausweis, chroniący przed łapanką.

Najdalej od bohaterskiego toposu są wydarzenia po ucieczce rodziny Herbertów w marcu 1944 r. do Krakowa. Do przyjaciela pisał: „Przyjacielu, szaleję! Dzieje się to z następujących przyczyn: a) ponieważ jest wiosna b) ponieważ jestem młody (...) d) ponieważ pewnej nocy przez otwarte okno wpadła prosto w moje łóżko wiosenna noc (panna w przewiewnym stroju lat osiemnaście!)". Flirtował, chodził do teatru, a nawet cyrku. Mógł być kimś na kształt Gombrowicza, który zamiast Synczyzny w kontrze do Ojczyzny, wychwala zalety heteroseksualnego życia. Wybrał jednak patriotyczną konfabulację, z której Gombrowicz w „Trans-Atlantyku" miał prawo kpić. Zdzisław Najder, przyjaciel Herberta, wspominał: „w żadnej partyzantce nie był, w żadnej podchorążówce nie był, to są późniejsze mity". Franaszek słusznie wyrzuca poecie, że nie miał prawa porównywać się do tragicznie zmarłych poetów – Gajcego, Baczyńskiego, a także swoich kolegów, którzy przeszli drogę AK.

Kreacja dotyczyła także szkoły aktorskiej. „Juliusz Osterwa powiedział, że będę aktorem. Nikomu tego nie mówił. Ale mnie tak. Powiedział nawet, że będę wybitnym aktorem". Po latach okaże się, że plagiat też nie był mu obcy. Przed ukazaniem się „Barbarzyńcy" czytał książkę „Kamień z katedry" Jeana Gimpela. Wykorzystał komentarze i fakty, a nawet całe zdania, lekko tylko zmienione.

Emigracyjny dylemat

Po wojnie wyjechał nad morze do rodziców. W Narodowym Banku Polskim zajmował się „dwutygodniowym biuletynem gospodarczym dla członków Zrzeszeń Kupieckich". Jesienią 1949 roku zdecydował się na studia filozoficzne w Toruniu. Jego mistrzem stał się Henryk Elzenberg, dla którego najważniejsze było „ustanawianie hierarchii ważności". „Kim stałbym się gdybym Cię nie spotkał – mój Mistrzu (...)/ Byłbym do końca życia śmiesznym chłopcem/ Który szuka/ Zdyszanym małomównym zawstydzonym własnym istnieniem/ Chłopcem który nie wie" – pisał.

W Gdańsku szansę na utrzymanie dawały honoraria za odczyty. Odwiedzał cukrownie, domy ludowe i tartaki. Jak podkreśla Franaszek, Herbert czuł gotowość do debiutu poetyckiego, gdy było już za późno, bo rozpoczął się socrealizm. W przeciwieństwie do wielu rówieśników – zupełnie nie wierzył w komunistyczną utopię. Wystąpił z ZLP po wyjeździe reporterskim, gdy był świadkiem brutalnych „antykułackich" akcji. Jedna z ich ofiar powiesiła się. W „Potędze smaku" sumował: „To wcale nie wymagało wielkiego charakteru/ nasza odmowa niezgoda i upór/ mieliśmy odrobinę koniecznej odwagi/ lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku/ Tak smaku/ w którym są włókna duszy i chrząstki sumienia".

Jeśli po latach krytykował przyjaciół o lewicowych korzeniach, trzeba przypomnieć, że publikował wiersze, recenzje wystaw i spektakli w gazetach PAX – katolickiej przybudówki z koncesją komunistów. Debiutował na łamach „Dziś i Jutro". I to właśnie PAX opublikuje pierwszą książkę z wyborem jego kilkunastu wierszy.

Zarabiał pieniądze jako krwiodawca. W Inwalidzkiej Spółdzielni Emerytów Nauczycieli Wspólna Sprawa ustalał socjalistyczne normy pracownicze niezbędne na wbicie gwoździa i zawieszenie portretu. Pracował w Centralnym Zarządzie Torfowisk, gdzie zajmował się „odzieżą ochronną". Tyrmand notował w dzienniku, że Herbert jest „zły, smutny, zmęczony, spięty. Ciekawy widok, jak komunizm wykańcza poetę, skazując go na galery biur Centralnego Zarządu Torfowisk".

Chcąc komentować współczesność, zaczął sięgać po antyczny kostium, mitologię, odniesienia do Biblii. W wierszu do „Do Marka Aurelego" pisał: „to niebo mówi obcą mową/ to barbarzyński okrzyk trwogi/ którego nie zna twa łacina/ to lęk odwieczny ciemny lęk".

Październikowej odwilży w 1956 roku nie ufał, bo nie podważała fundamentów systemu. Uwolnienie przyniósł wyjazd do Paryża w 1958 roku. Jadł bagietki i parówki, żył sztuką. Zaczął zbierać materiały do „Barbarzyńcy w ogrodzie", esejów o sztuce Francji i Włoch. Spotykał się ze skamandrytą Kazimierzem Wierzyńskim, Mrożkiem, Kantorem, Iwaszkiewiczem. Dzięki Konstantemu Jeleńskiemu związanemu z Kongresem Wolnej Kultury pojechał po raz pierwszy do Włoch. Zwiedzał kościoły i muzea. Zastanawiał się, dlaczego spotykani artyści, tacy jak sir John Gielgud czy Louis Armstrong, są o wiele bardziej bezpośredni od polskich gwiazd". Spotkał się z Luchino Viscontim. Przede wszystkim jednak wędrował szlakiem Piera della Francesca: Największym przeżyciem był Siena: „małe gotyckie miasto, które jest najładniejsze z tych, jakie dotychczas widziałem"

W 1960 roku pisał do Katarzyny Dzieduszyckiej, przyszłej żony „mógłbym się jeszcze nauczyć obcego języka i wyemigrować, ale myślę, że wszędzie byłoby mi źle bez tej dziwnej i niedomytej Polski. Nie ma dnia, abym się przeciw niej nie buntował, ale co dzień pogrążam się w nią głębiej jak w bagno i miłość".

Kobiety, kochanki, żona

Nie ożeniłem się, zbyt wierny wszystkim kobietom" – pointował autoironicznie swoje pierwsze przygody z płcią piękną, których było wiele. Koleżanki z czasów młodzieńczych wspominały, że swoją męskość kreował, bo był niski i niepozorny. Jego pierwszą wielką i dramatyczną miłością była Halina Misiołek, koleżanka z gdańskiego oddziału ZLP. „Drobniutki, szczuplutki, chłopyszek, dzieciak. Nikt. Odpychałam go, uciekałam, miałam przecież (...) małe córeczki, męża" – wspominała. „Wybrał mnie, bo byłam... pod ręką. (...) Bo niby się mądrował, błazenkował – (...) ale wobec kobiet był bardzo nieśmiały, ponieważ utykał (...) nie lubił tańczyć ani plażować".

Romans z mężatką dla człowieka z zasadami okazał się dla Herberta męczący. Powiedział o swojej miłości mężowi kochanki, który nie chciał się zgodzić na rozwód. Dziwny to był czas: rozbicie małżeństwa owocuje największą religijną iluminacją. W Wielkanoc 1951 roku wybrał się na dni skupienia dla świeckich do opactwa Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem. Zwrot religijny był krótkotrwały. Do Elzenberga pisał: „Poczułem się szczęśliwy i wolny. I to był pierwszy sygnał, że trzeba uciekać, że coś w substancji człowieczej się przekręca. Czułem przyjemność sądzenia i klasyfikacji. A przecież człowieka bardziej określają słowa zaczynające się na nie: niepokój, niepewność, niezgoda. I czy ma się prawo porzucać ten stan".

„Miał już nie przyjeżdżać, zapomnieć – wspominała Misiołek. – Nie potrafił jednak ze mną zerwać, mimo że uciekał do Tyńca, do klasztoru, gdzie zamykał się, modlił, pisał, po czym znów przyjeżdżał ukradkiem do Sopotu, pukał w moje okno".

„Największym grzechem było to, że nie potrafiłem ukryć mojej miłości, a wyjawiwszy ją nie potrafiłem nasz stosunek uczynić bardziej duchowym. (...) Odbierając Ci tamto życie (...) nie dałem Ci gwarancji innego życia" – wyrzucał sobie Herbert.

Socjolożka Janina Frentzel-Zagórska wspominała: „Kobiet nie uważał za partnerów. (...) Były do zabawy, do wódki (...), do zachwycania się jego poezją". Jednocześnie był „uroczy, kupował tanie słodycze, prowadzał do fotoplastikonu i do szemranych knajpek na małą wódkę z kwaszonym ogórkiem". Po spotkaniu z homoseksualnym Allenem Ginsbergiem, swój heteroseksualizm definiował tak: „Namawiał mnie na haszysze i orgie, ale jestem barbarzyńca i wystarczą mi D.W.P. (dziwka, wódka i papierosy)".

Przelotny romans wiązał go z angielską poetką Susan Alliston, dla której był „Mr. Zbigniewem Bondem". „Angelika Hauff-Nagl była najbardziej zwariowaną kobietą w moim życiu" – skwituje znajomość z baletnicą Maxa Reinhardta i aktorką wiedeńskiego Burgtheater.

Decyzja o ślubie z Katarzyną Dzieduszycką zapadła w 1968 r. Również u żony cenił najbardziej „siłę i zdolność wybaczania prawie wszystkiego". Małżeństwo przetrwało trzy dekady. Przyjaciele wspominali: „Kasia jest osobą z pogranicza świętości, bo to, że Zbyszek tyle czasu żył mimo ciężkiej choroby i mógł pracować, zawdzięcza jej ogromnemu poświęceniu".

Ucieczka w chorobę

Jak pisze Franaszek, poecie zaczęła ciążyć klasyczna obrona pisarzy przeciwko depresji, czyli alkohol. Wśród kompanów od kieliszka miał Stanisława Grochowiaka i Ireneusza Iredyńskiego, których alkohol zabił w młodym wieku. Jedna z kochanek pisała w 1965 roku: „zrozum: wszystko Ci wolno robić, ale nie wolno Ci pić. (...) Zrozum, że możesz popaść w głupią chorobę". Roma Ligocka zapamiętała, że po wódce wychodził z niego „pijany szlachciura" szukający okazji do bójki, ale zarazem wstrząsająco inteligentny, szczodry.

Jak zauważał jeden z przyjaciół: „Zbyszek wpadł w ferwor i rozśmieszał nas przez kilka godzin aż do kolek", jednak „jest coś niespokojnego, coś ponurego w tle tej pogody". Skutki były takie: „w czasie bezsennej nocy/ powtarza trzy słowa/ obraca je/ długo w myśli/ jak różaniec (...) wstaje ostrożnie/ by nie obudzić bezsenności/ cicho podchodzi do stołu/ gdzie kołysze się lampa/ lecz droga była długa/ i słowa przepadły".

Pierwsze poważne załamanie przyszło wczesną wiosną 1967 roku. Dzwoniąc z Włoch do Katarzyny Dzieduszyckiej, mówił niezbornie, opowiadał, że ktoś go śledzi. Musiał iść do psychiatry.

„To, że Zbyszek zachorował, nie jest przyczyną jednego czy dwóch miesięcy, tylko wielu lat, a przede wszystkim jego konstrukcji nerwowej – pisał przyjaciel. – Napięcie nerwowe rosło coraz bardziej, pracował mało i źle i bardzo dużo pił. Zupełna nieumiejętność zorganizowania osobistego życia, poczucie winy, ogromna wrażliwość wytwarzały w nim przez lata kompleksy".