To przez nich to wszystko

„Wojtek, dlaczego myśmy tego nie zrobili?!” – te słowa rozżalonego Pawła Piskorskiego wypowiedziane do Wojciecha Kozaka usłyszał Jan Ołdakowski chwilę przed uroczystym otwarciem Muzeum Powstania Warszawskiego. Były prezydent Warszawy prawdopodobnie zrozumiał od razu, co się stało na ulicy Przyokopowej.

Pięć lat później widać dobrze, jak przełomowe znaczenie miało zbudowanie muzeum. Można powiedzieć, że tego dnia zakończyła się era ogłoszonego przez Aleksandra Kwaśniewskiego „wybierania przyszłości”. Polacy znów zaczęli się interesować swoją przeszłością.

Nieprzypadkowo zapewne tenże Kwaśniewski zrezygnował w ostatniej chwili z uczestnictwa w uroczystym otwarciu.

Nieprzypadkowo chwilę po ogłoszeniu wyniku wyborów jego następca prezydent elekt, dziękując tym, którzy pomogli mu w zwycięstwie, jako jednych z pierwszych wymienił „muzealników” – jak o nich mówią w partii. Bo choć wcale nie byli najważniejszymi postaciami w jego otoczeniu, Kaczyński intuicyjnie wyczuwał, jak wielką rolę w jego wygranej odegrało stworzenie muzeum.

Nieprzypadkowo Bronisław Komorowski na początku obecnej kadencji Sejmu wytoczył nieudaną wojnę dyrektorowi muzeum Janowi Ołdakowskiemu. Nieprzypadkowo obecna prezydent Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz nie przyjęła zaproszenia na zamkniętą imprezę z okazji pięciolecia muzeum. Nieprzypadkowo wreszcie związany dziś z rządem PO Władysław Bartoszewski zaatakował publicznie twórców muzeum za przynależność do partii, a dziennikarz „Gazety Wyborczej” sugerował kilka dni temu w wywiadzie z marszałkiem Sejmu, że MPW potrzebuje „ingerencji z zewnątrz”, by „pozbyć się łatki przybudówki PiS”.

Skutki Muzeum Powstania Warszawskiego są znacznie większe, niż ktokolwiek się spodziewał.

[srodtytul]Koniec wybierania przyszłości[/srodtytul]

Dzięki Muzeum Powstania Warszawskiego dokonała się zmiana w naszym myśleniu o historii – mówi dominikanin Maciej Zięba pracujący dziś nad stworzeniem Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku. – Od tego czasu zmienił się sposób dyskusji o pamięci, o przeszłości, zaczęło powstawać wiele nowych projektów. I nasze Centrum powstało na tej fali – przyznaje.

Ojcem-założycielem placówki był Lech Kaczyński. Dlatego zostało ono uznane za sukces PiS.

Platforma szybko chciała znaleźć swoją odpowiedź. I choć ojciec Zięba, co sam podkreśla, nie jest związany z Platformą, to Centrum Solidarności w założeniach miało się stać odpowiedzią Platformy na MPW. Tomasz Żukowski, socjolog Uniwersytetu Warszawskiego, wiąże powstanie muzeum ze zwrotem republikańsko-konserwatywnym, który nastąpił na początku obecnej dekady.

– Pamiętam ten dzień rano, kiedy otwieraliśmy – wspomina Dariusz Gawin, jeden z twórców muzeum, dziś jego wicedyrektor. – Kiedy zobaczyłem ten ogromny tłum ludzi za bramą, poczułem, że coś się naprawdę zmieniło. Przypomniałem sobie, jak ponad dziesięć lat wcześniej zaproszono polskich żołnierzy z emigracji do Warszawy na taką emigracyjną paradę wojskową. Byłem tam i pamiętam ten smutny widok. Żołnierzy było wtedy więcej niż ludzi. Nikogo to nie interesowało. A teraz przyszły tłumy – opowiada.

Tomasz Żukowski: – Poprzednio starano się zamiast budowania pamięci o powstaniu spowodować, byśmy o powstaniu zapominali. Muzeum było bardzo ważne dla budowania tożsamości mieszkańców Warszawy. Nie tylko pokolenia AK, ale też młodszego pokolenia „Solidarności”. Nieprzypadkowo symbolika „Solidarności” często nawoływała do symboliki Powstania Warszawskiego.

Ojciec Maciej Zięba: – Z wielu względów wcześniej rola myślenia o historii była minimalizowana. Wchodziliśmy do Europy i mówienie o własnej przeszłości wydawało się anachroniczne. Ani 50. rocznica powstania, ani 20-lecie „Solidarności” nie były tak hucznie obchodzone. Następne okrągłe rocznice były o wiele większymi wydarzeniami – zwraca uwagę dominikanin.

[srodtytul]Małysz dla Polaków ważniejszy[/srodtytul]

Osoby o odmiennych poglądach, choć zwykle doceniają jakość obiektu muzealnego, nie nadają mu zbyt dużej rangi.

Aleksander Kwaśniewski: – To jest jedna z lepiej zorganizowanych placówek w Polsce pod względem zbudowania narracji. Nowoczesna instytucja porównywalna z najlepszymi, jakie istnieją na świecie. Na pewno tego typu muzeum jest ważne i potrzebne. Ja bym jednak nie przeceniał jego roli, tej całej otoczki. Przełomu nie dokonało. Było dowodem upolitycznienia podejścia do historii przez PiS, co potem za ich rządów widzieliśmy bardzo dobrze. Ale prawdą jest, że żadne inne środowisko – ani moje, ani żadne inne – nie mogło go zbudować. To mógł zrobić Lech Kaczyński.

Czy to był koniec „wybierania przyszłości”? – W połowie lat 90., kiedy wygrałem wybory, cele były inne. Walczyliśmy nie o to, by rozdrapywać przeszłość, ale o to, by zmieniać rzeczywistość i budować przyszłość. Wtedy mieliśmy ważne cele strategiczne: wejście do Unii Europejskiej i NATO. Moje zwycięstwo pod tym hasłem nie było wtedy przypadkowe. A kiedy te cele strategiczne osiągnęliśmy, przyszedł czas debat historycznych. Ale przyznaję, że dziś odczuwam niedostatek tych debat za moich czasów. I pewnie musiało przyjść odreagowanie – przyznaje Aleksander Kwaśniewski.

Ewa Wanat, szefowa TOK FM: – Nie przeceniałabym znaczenia muzeum. To po prostu bardzo ciekawa, ale lokalna placówka kulturalna. Nie mam wrażenia, żeby w ostatnich latach zmieniło się podejście Polaków do patriotyzmu i samego powstania. 1 sierpnia o 17 na ulicach staje się tylko w Warszawie, a Polacy największymi patriotami stają się wtedy, gdy polska drużyna piłkarska strzeli gola czy Adam Małysz skoczy daleko. Stworzenie muzeum nie ma wpływu na postawy Polaków, tak samo jak powstanie Muzeum Historii Żydów Polskich nie będzie miało wpływu na polski antysemityzm czy filosemityzm.

Podobnie myśli znany pisarz historyczny Tomasz Łubieński. – O historii zawsze wiele dyskutowaliśmy po 1989 roku, ale teraz pod to podłączyła się polityka – mówi. – Odkąd do dyskusji o powstaniu włączyli się politycy, jest ona głośniejsza, ale miewa już inny charakter, z czego powstańcy – jak widać po przygotowaniach do tegorocznych obchodów – niekoniecznie są zadowoleni. Bo to także ich prywatne święto. Nie widzę jakiegoś przełomu – dodaje.

Magdalena Środa pytana o rolę Muzeum Powstania Warszawskiego odpowiada krótko: – Nie byłam.

[srodtytul]Prawica i nowoczesność[/srodtytul]

Znaczenie muzeum doceniają nawet liderzy środowisk stojących na antypodach grupy „muzealników”, jak Sławomir Sierakowski, redaktor naczelny „Krytyki Politycznej”.

– Wydaje mi się ono bardzo pożyteczne, ponieważ twórcy zdecydowali się zaprosić do współpracy najciekawszych polskich artystów (w tym wielu stale współpracujących z KP, jak np. Wilhelm Sasnal, grupa Twożywo), idąc nieco pod prąd raczej zgrzebnej i zamkniętej na nowe treści kultury tej części prawicy. Jedyny zarzut, jaki miałbym do MPW, to nieco infantylna interpretacja samego powstania jako westernu z happy endem i użycia go jako symbolu przydatnego do budowy konserwatywnej wspólnoty politycznej na grobie setek tysięcy ludzi. Ale nie przeszkadza mi „polityczność” MPW. Nie ma nic gorszego niż odwrócona plecami od polityki i życia społecznego refleksja kulturalna i naukowa. A jeśli komuś nie podoba się prawicowa wersja MPW, niech przeciwstawi jej inną. „Zamiast palić prawicowe muzea, zakładajcie własne” – dodaje, trawestując słynne zdanie wypowiedziane przez Jacka Kuronia.

Jak to się udało? – Takie rzeczy nie biorą się znikąd. To wynikało z długotrwałego namysłu i wielu doświadczeń. Z dyskusji, artykułów i książek – tłumaczy Gawin. – Przyznaje, że dla jego środowiska lata 90. były czasem goryczy i porażek, wegetowania na marginesie.

Ludzie, do których zwrócił się Lech Kaczyński, wyrastali z konserwatywnego ruchu lat 90. Z warszawskiego Klubu Krytyki Politycznej, grupy Windsor, środowiska skupionego wokół Kazimierza Michała Ujazdowskiego. Spotkali się tam dość nietypowi jak na Polskę prawicowcy. Zafascynowani nowoczesnością, technologiami, nową sztuką, stylem bycia. Umiejętność posługiwania się językiem współczesnej kultury pomogła im dotrzeć do młodych ludzi. - Nie mieliśmy żadnych kompleksów. Lubimy to co oni, słuchamy tej samej muzyki, oglądamy podobne filmy – podkreśla Gawin. - Najważniejsze w koncepcji Muzeum było to, że każdy widz ma się odnaleźć się w tej historii. Odyseja i Iliada przetrwały tysiące lat, bo ludzie ciągle się w nich odnajdują. My wiedzieliśmy że ludzie muszą odnaleźć się w opowieści o Powstaniu - dodaje. Gawin

[srodtytul]Stan wyjątkowy[/srodtytul]

Dziś wszyscy mówią, że to był najbardziej niezwykły okres w ich życiu.

– Najpierw nikt nam nie wierzył. Kombatanci byli wobec nas nieufni, bo wiele razy ich oszukano. Ale szybko się to zmieniło – mówi Kowal. Grupka kilku osób rozrosła się do kilkunastu, a potem do kilkudziesięciu. Pracowali od świtu do nocy. – Nigdy w życiu, ani wcześniej, ani później, nie widziałem ludzi tak zaangażowanych w jakąś pracę. Taka atmosfera i zapał były chyba, kiedy odbudowywano Warszawę po wojnie – ocenia Kowal.

Jan Ołdakowski: – Pamiętam, kiedy przyszedłem na budowę, okazało się, że robotnicy wykopali moździerz z czasów wojny. Saperzy stwierdzili, że to bardzo groźny niewypał, a do usunięcia niezbędny będzie specjalistyczny sprzęt i potrwa to trzy dni. I wtedy wyszedł jeden pan w drelichu z brzuszkiem, który był operatorem koparki, i powiedział: ja to wyjmę. Saper powiedział, że będzie to robił na własną odpowiedzialność, bo ryzykuje życie. I on to zrobił. Wyciągnął niewypał, żeby muzeum było otwarte na czas. Wtedy zrozumiałem, jak zachowywali się ludzie podczas powstania – opowiada.

Takich historii każdy przytacza wiele. Potem ogłoszono zbiórkę pamiątek powstańczych, eksponatów. Zgłosiły się tłumy. – Ludzie rozstawali się z najbardziej sobie bliskimi przedmiotami, które trzymali przez kilkadziesiąt lat. To było niezwykle wzruszające – opowiada.

– Przekonałem się wtedy, że w Polsce wielkie projekty powstają tylko w warunkach stanu wyjątkowego – mówi Dariusz Gawin. Ten stan wyjątkowy zarządził Lech Kaczyński, a opiekę nad wszystkim roztoczyła szefowa jego gabinetu Elżbieta Jakubiak. I się udało.

Ten jeden raz. Wszystkie nowe projekty powstałe już pod wpływem impulsu MPW ślimaczą się z różnych powodów.