„Tygodnik Powszechny” ze skazą

– Nie daruję! – tak zareagował Krzysztof Kozłowski na fragmenty książki Romana Graczyka, która opowiada o kontaktach redaktorów „Tygodnika Powszechnego" z SB. „Cena przetrwania" uderza w nieskazitelny monument, jakim jest dla wielu środowisko skupione wokół redakcji przy ul. Wiślnej 12 w Krakowie. Stwarza także okazję do debaty o tym, jak wysoka była cena kompromisu z komunistyczną władzą.

A legenda „Tygodnika" ma się doskonale. Na tyle, że Piotr Mucharski, który od marca będzie nowym redaktorem naczelnym gazety, nie pali się do zajęcia gabinetu po Jerzym Turowiczu i ustępującym z funkcji księdzu Adamie Bonieckim. – Przeprowadzka onieśmiela, bo tu czuje się obecność największych postaci tego środowiska – mówi.

W 1988 roku dzięki Romanowi Graczykowi dostał posadę korektora w „Tygodniku". Gdy przyszedł do redakcji, „trzęsły mu się portki". – Zgodziłbym się na etat pucybuta – byle w „Tygodniku Powszechnym" – wyznał w rozmowie z księdzem Bonieckim opublikowanej przez własną gazetę.

Rodziców Piotra Mucharskiego odwiedził zresztą wówczas esbek, by ostrzec ich, że syn przekreślił szanse na karierę, skoro pracuje z wrogami socjalizmu.

– Mam poczucie długu wobec ludzi „Tygodnika". Tu się urodziłem jako dziennikarz – zapewnia Mucharski. – Moje sukcesy i uznanie – Wiktor czy Nagroda im. Fikusa – wzięły się z „Tygodnika". Dzięki niemu otwierały się przede mną drzwi.

Przez lata otwierały się one także przed Romanem Graczykiem, który pracował w „Tygodniku" od 1983 roku i spędził w nim osiem lat. Jego redakcyjni koledzy, w tym ksiądz Boniecki, sami zachęcali zatrudnionego dziś w IPN publicystę do zainteresowania się materiałami o inwigilacji „Tygodnika".

Autor „Ceny przetrwania? SB wobec Tygodnika Powszechnego" obawiał się tego, co w archiwum znajdzie. Miał rację. Część jego znajomych nie może mu wybaczyć, że pisze o współpracy zasłużonych dla kraju redaktorów z bezpieką.

Czy debatować o tym warto? Jak mówi ks. Robert Nęcek, rzecznik krakowskiej kurii: – Skoro książka powstała na prośbę przedstawicieli „Tygodnika", to jak się powiedziało „a", warto powiedzieć i „b". Wówczas zamknie się usta spekulującym.

– Niejeden raz zajmowaliśmy się trudnymi sprawami z przeszłości – wspomnę choćby artykuły o Andrzeju Micewskim (działacz PAX i KIK, który współpracował z SB – e.ł), spory z prymasem czy z papieżem. Nie uważamy przeszłości za tabu – zapewnia ksiądz Boniecki. – Zwracam jednak uwagę, że książka Graczyka podaje skąpy materiał dowodowy, co sam autor przyznaje, i na tym materiale buduje hipotezy.

A czytelnicy gazety pamiętają głównie jej zasługi. – W czasach komuny wszyscy czytali „Tygodnik" między wierszami. Był kultowy. Każdy mógł tam znaleźć więcej, niż było napisane – wspomina jezuita Krzysztof Mądel.

– Lekturę „Tygodnika" zaczynałem od „Obrazu tygodnia" redagowanego przez Krzysztofa Kozłowskiego. To było rewelacyjne. Oczywiście ze względu na cenzurę podawane informacje były ułomne, ale były. A jak Kisielewski awanturował się na łamach! – mówił Zbigniew Romaszewski.

– Kiedy w 1964 r. znalazłem się w redakcji, miałem poczucie, że jestem w oazie wolności – wspominał ksiądz Adam Boniecki. Oczywiście zakładało się, że telefony są podsłuchiwane. Kiedy źle znosiłem jawną inwigilację, ks. Andrzej Bardecki, asystent kościelny „Tygodnika", powtarzał: „Żyj normalnie". W rozmowach często zwracaliśmy się więc do sufitu: „Panie pułkowniku, to były tylko żarty". Rozmawialiśmy, nie ukrywając poglądów. Wiedzieliśmy, że sytuacja jest nienormalna, ale nic nie wskazywało, że może być inna.

Ludzie „Tygodnika", katolicy zaangażowani w życie społeczne, wierzyli, że trzeba próbować zmieniać system komunistyczny. Wyrazem tego był zwłaszcza „neopozytywizm" redaktora gazety i posła koła „Znak" Stanisława Stommy. Zgodnie z tym poglądem po dojściu Gomułki do władzy komunizm się demokratyzował, więc warto w nim uczestniczyć, by mieć na PRL jakiś wpływ.

Tamto zaangażowanie z dzisiejszej perspektywy wygląda nieco inaczej. Ale byłego zastępcę naczelnego gazety, Krzysztofa Kozłowskiego, szczególnie dotknęły w książce Graczyka informacje o współpracy z SB Mieczysława Pszona, jednego z najbliższych współpracowników redaktora Turowicza. Pszon był jedną z osób delegowanych przez zespół do kontaktów z tą służbą. Miało to chronić resztę redakcji przed bezpieką.

– Papierów nie ma. Graczyk ma tylko kwity z knajpy – orzekł w rozmowie z TOK FM redaktor Kozłowski. Bo do kawiarni zapraszali oficerowie SB prominentne postacie katolickiego środowiska i płacili za „konsumpcję" podczas rozmów.

Autor książki pisze jednak nie tylko o kontaktach z SB i nie wyłącznie na podstawie jej dokumentów. Opowiada o „udziale w komunistycznej liturgii" założonej w 1945 r. przez metropolitę krakowskiego Adama Sapiehę gazety, w której publikowali Karol Wojtyła, Czesław Miłosz, ksiądz Józef Tischner czy Zbigniew Herbert, a dziś regularnie czytuje ją kardynał Stanisław Dziwisz. „Tygodnik" odmówił  jednak w 1953 roku druku nekrologu Stalina, za co na trzy lata „przekazano" go PAX-owi, a w okresie solidarnościowego „karnawału" gazeta wspierała niezależny związek i przez lata wojowała z cenzurą.

Po wprowadzeniu stanu wojennego „Tygodnik" zamknięto na kilka miesięcy, ale zaraz potem przygarnął na łamy negatywnie zweryfikowanych przez komunistów i wyrzuconych z pracy dziennikarzy.

Jednak z drobiazgowo udokumentowanej „Ceny przetrwania" wynika, że obraz nieskazitelnego bastionu oporu wobec komuny niezupełnie odpowiada rzeczywistości. Bo zwłaszcza w latach 60. czy 70. środowisko „Tygodnika" wiele razy wspierało politykę Gomułki i Gierka. Pokazuje to lektura publikacji gazety, a nie donosy z teczek SB.

Dziś trudno akceptować choćby udział redaktorów gazety w posiedzeniach Frontu Jedności Narodu – atrapie forum współpracy katolików z komunistami. W 1966 roku Jerzy Turowicz bronił wprawdzie na spotkaniu FJN orędzia biskupów polskich do biskupów niemieckich, ale cztery lata później z okazji 25. rocznicy zwycięstwa nad hitlerowskimi Niemcami cieszył się, że powróciliśmy „na ziemie (...), na których wielowiekowe panowanie niemieckie nie zdołało zatrzeć śladów polskiej obecności".

Stefan Kisielewski napisał w swych „Dziennikach" 21 lutego 1970 r. o tym przemówieniu: „Okropnie mnie drażni ten endecki język, wznowiony przez komunistów".

Niemniej i ten niepokorny autor gazety, w 1968 r. ukarany przez władze zakazem druku, w 1956 roku pisał w „Tygodniku": „Zważywszy nasze położenie geograficzne (...), ogólną sytuację polityczno-strategiczną Europy i świata, stwierdzić trzeba, że każda próba ze strony Polski oderwania się od Rosji, od bloku wschodniego i od idei oraz haseł socjalizmu powodowałaby groźbę zbrojnej interwencji rosyjskiej u nas (...). Wobec tego należy – wbrew uzasadnionym zresztą oporom psychicznym naszego społeczeństwa – szerzyć jak najusilniej ideę szczerego i świadomego sojuszu ze Związkiem Radzieckim".

Działacze ruchu „Znak" i redaktorzy „Tygodnika" akceptowali też odznaczenia od komunistycznych władz. Wśród wyróżnionych na 25-lecie Polski Ludowej byli Stanisław Stomma i Jerzy Turowicz. Pięć lat później dołączyli do nich ksiądz Andrzej Bardecki, Stefan Wilkanowicz i Marek Skwarnicki.

W dodatku związani z pismem członkowie koła poselskiego „Znak" przez samą swą obecność w Sejmie firmowali politykę władz. Nawet jeśli w roku 1961 wstrzymali się od głosu podczas przyjmowania ustawy likwidującej szkolną katechizację. I mimo, że w 1968 r. członek koła, przyjaciel prymasa Wyszyńskiego Jerzy Zawieyski zaprotestował przeciwko represjom wobec studentów i ustąpił z Rady Państwa. Ujął się też za pobitym przez „nieznanych sprawców" Kisielewskim.

W 1976 r. poseł i redaktor „Tygodnika" Stanisław Stomma jako jedyny parlamentarzysta nie poparł zmian w konstytucji uznających PZPR za przewodnią siłę społeczeństwa i dekretujących sojusz PRL z ZSRR. Wstrzymał się od głosu, ale „Tygodnikowi" cenzura nie pozwoliła napisać, kto zdobył się na gest, który oznaczał koniec kariery politycznej.

Jerzy Turowicz w książce „Trzy ćwiartki wieku" przyznał, że wiele razy musiał tłumaczyć, czemu Stomma nie zagłosował przeciw zmianom w konstytucji.

– Ocena głosowania Stommy zmienia się z upływem czasu. Dziś odczytuje się je jako zatrzymanie się w pół kroku, jakieś kluczenie. Ale wtedy, zwłaszcza na tle kolegów z koła, którzy karnie podnieśli ręce „za", odebrano postawę Stacha jako sprzeciw – twierdziła w 2006 r. Józefa Hennelowa. – Koniec poselskiej działalności Stommy był niczym uderzenie w dzwon. Jego czysty dźwięk jakby nas przebudził.

Samo środowisko „Tygodnika" oceniało w latach 70. polityczne zaangażowanie katolików krytycznie. Krzysztof Kozłowski przy okazji 30-lecia pisma w 1975 r. mówił: „Ściśle politycznie jesteśmy prawie niepotrzebni ani jako pomagierzy, ani jako dawni pośrednicy (w stosunku do Kościoła, w stosunku do Zachodu), ani jako przeciwnicy, na których koncentruje się w razie potrzeby ogień. Skończyły się możliwości manewru politycznego, rośnie ilość zakazów i barier (...)".

Cenzura nadal nie pozwalała jednak relacjonować tego, co się dzieje w kraju, np. robotniczych protestów w Radomiu. – Najtrudniejsza była bezsilność. Przecież nawet pół słowa napisać o tym nie mogliśmy – mówił po latach Kozłowski.

Nie było mowy o wzmiance o KOR. Czytelnikowi archiwalnych numerów gazety niełatwo więc znaleźć w niej odbicie tego, co naprawdę myślał zespół pisma. „Prawda wspomnień" różni się od „prawdy cytatów".

Trudno jednak szczególnie winić za to redaktorów, skoro cena odważnego protestu była w PRL wysoka. Podpis Jerzego Turowicza pod „Listem 34" z 1964 r. (intelektualiści napisali go do premiera Cyrankiewicza, domagając się złagodzenia cenzury i większych przydziałów papieru – e.ł.) kosztował pismo obcięcie nakładu o 10 tysięcy egzemplarzy.

Gdy KOR zaproponował księdzu Bonieckiemu członkostwo w komitecie, choć kapłan dostał zgodę prowincjała swego zakonu, red. Turowicz mu tego zabronił. – Nie wszyscy mogą robić wszystko – miał powiedzieć.

„Tygodnik" nie poparł też powstania w 1977 r. Studenckiego Komitetu Solidarności, choć jego młodzi członkowie wręcz przesiadywali w redakcji na Wiślnej. Działacz SKS Bogusław Sonik nie dostał też pracy w gazecie. Redakcja uznała, że zatrudnienie opozycjonisty naraziłoby pismo na szykany.

Obawy nie były bezpodstawne, bo w grudniu 1977 r. ks. Bardecki został pobity przez „nieznanych sprawców", a redaktorzy „Tygodnika" byli pod stałą „opieką" SB. Dziś wiemy, że udało się jej znaleźć w tym środowisku współpracowników.

Z zasług gazety jej redaktorzy zawsze byli jednak dumni. – Gdy święty Piotr zapyta Pana o bilet do Królestwa Niebieskiego, co pan powie? – zapytał Jerzego Turowicza w 1997 roku dziennikarz KAI. – Bezpośrednio mój bilet to „Tygodnik Powszechny" – odparł 85-letni wówczas redaktor, który gazetą kierował od jej narodzin w 1945 roku aż do swej śmierci w 1999 roku.