Prof. Janusz Mierzwa: Wszechświatowa rewolucja rozbiła się o polskiego chłopa i robotnika

Plus Minus: Bolszewicy nacierają, a premier Wincenty Witos spokojnie w małopolskich Wierzchosławicach dogląda plonów – aż tak ufał w siłę Polski?

Witos z Warszawy wyjechał jeszcze przed nominacją, być może był to element jakiejś gry politycznej, bo faktycznie potem rozegrała się taka oto scena: Witos pracuje w polu, a tu podjeżdża samochód z oficerem, oficer salutuje i prosi do Warszawy, do Naczelnika Państwa. Przywódca chłopów zapewne więc wyjechał na wieś w przeświadczeniu, że sprawy toczą się we właściwym kierunku i jego ludzie ich pilnują.

Postawę Witosa można zrozumieć. Wojna wojną, polityka polityką, a ludzie jeść coś muszą. Poza tym Witos w Wierzchosławicach nie zajmował się tylko swoim polem, ale też organizował wiece, agitował, wzywając do obrony kraju.

Zachowanie Witosa odzwierciedlało postawę elit państwa? Z masami chyba było gorzej – jeszcze w czerwcu zdarzały się strajki.

Te nastroje, zarówno elit, jak i społeczeństwa, zmieniały się z tygodnia na tydzień, bo sytuacja była bardzo dynamiczna. Proszę pamiętać, że 7 maja wchodzimy do Kijowa...

...z którego szybko się wycofujemy.

Po miesiącu. Prawdą jest, że trochę brakowało tego entuzjazmu z listopada 1918 r.: były strajki, chłopi nie garnęli się do poboru, szerzyła się dezercja. Te nastroje znów się zmienią, kiedy bolszewicy będą już blisko i ludzie zrozumieją, że walczyć trzeba nie o jakieś dalekie ziemie na wschodzie, ale o własne domy i rodziny.

Społeczeństwo polskie miało prawo być już zmęczone. W niektórych regionach wojna ciągnęła się szósty rok z rzędu. To dużo, zwłaszcza że warunki życia i bez walk były trudne, choćby z powodu inflacji. Liderzy państwa, z Józefem Piłsudskim na czele, mieli tego świadomość. Gdy w lipcu patrzyli na mapy sztabowe, widzieli wlewającą się do kraju bolszewicką falę i stale, bo od kilku tygodni, cofające się własne wojsko. Padło Grodno, pada Białystok, wreszcie pada Brześć.

Co robi Piłsudski?

Na początku czerwca usuwa z szefowania rządem Leopolda Skulskiego i powołuje Władysława Grabskiego, który wkrótce pojedzie na międzynarodową konferencję do Spa, gdzie w zamian za daleko idące ustępstwa będzie oczekiwał pomocy dla Polski. Jednocześnie w kraju powstaje Rada Obrony Państwa, która działała niejako w zastępstwie parlamentu – była mniej liczna, w takim gronie łatwiej było podejmować decyzje. ROP została powołana także po to, żeby posłowie mogli wstępować do wojska, ogłasza się bowiem pobór do Armii Ochotniczej. Po powrocie Grabskiego do kraju okazuje się, że zaciągnięte przez niego w Spa zobowiązania są bardzo ciężkie. Dochodzi do dymisji, a premierem zostaje chłopski lider Wincenty Witos.

Jak na wojnę z bolszewikami patrzono w różnych częściach Polski, które jeszcze niedawno leżały w granicach innych państw?

Powszechne było wspomniane zjawisko zmęczenia. Póki walki toczyły się pod Żytomierzem czy Borysowem, z punktu widzenia Krakowa czy Poznania były czymś odległym. Nie zmienia to jednak faktu, że tych ziem też dotknęły pobór do wojska, rekwizycje żywności czy nekrologi i listy zabitych drukowane w gazetach. Dodatkowo Małopolska była świeżo po wojnie z Ukraińcami o Lwów i Czechami o Śląsk Cieszyński. Natomiast szczególnie w Wielkopolsce nie rozumiano, po co Piłsudski zapędził się aż do Kijowa. Że to jest wojna nie o terytorium, ale o realizację wizji zabezpieczającej Polskę na przyszłość.

Ów brak zrozumienia przejawiał się choćby w tolerancji dla dezerterów, którzy mogli liczyć na pomoc – nie byli potępiani ani karceni. W Wielkopolsce, która była z ziem polskich najmniej wyczerpana I wojną światową, było jeszcze zrozumienie dla spraw śląskich, ale kompletnie nie pojmowano tam geopolitycznej zagrywki Piłsudskiego. Ponadto Wielkopolska była bastionem endecji i Naczelnik Państwa oraz jego wojna na Wschodzie nie budziły tam zachwytu. Miano też do niego żal – moim zdaniem niesłuszny – o pozostawienie powstania wielkopolskiego samemu sobie. W efekcie z pułkami wielkopolskimi był w tej wojnie problem.

Jaki?

Mówiłem, że w dużej części to byli endecy i tak jak hallerczycy, gdziekolwiek się pojawili, dawali wyraz swojej umiarkowanej sympatii do Żydów – mówiąc bardzo eufemistycznie. Z punktu widzenia realizacji koncepcji federacyjnej Piłsudskiego był to kłopot, bo on szukał sojuszników i w kresowej układance Żydzi byli istotni. Pogromy ich jednak od sprawy polskiej odstręczały. Psuły też opinię Polsce na arenie międzynarodowej – nasi przedstawiciele musieli wysłuchiwać reprymend i z zachowania wojska się tłumaczyć.

Pytanie, czy Polska była w stanie kontrolować obszary na wschodzie. Jak na tych terenach zachowywała się nasza administracja?

Ściśle rzecz biorąc, były dwie administracje. Pierwsza, tymczasowa, funkcjonowała na zapleczu frontu pod nazwą Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich i działała pod kontrolą Naczelnego Wodza. Było to bardzo ciekawe zjawisko – twór administracyjny, działający lokalnie (choć na olbrzymiej przestrzeni), ale mający realizować geopolityczny zamysł Piłsudskiego. Organizować poparcie dla koncepcji federacyjnej m.in. poprzez odbudowę struktur szkolnictwa, policji, ale także tworzyć płaszczyzny współpracy z niepolskimi grupami narodowymi. Oczywiście los administracji tymczasowej zależny był od sytuacji na froncie, stąd jak zaczęła się cofać armia, to i Zarząd Cywilny trzeba było zwinąć.

Na ziemiach, nazwijmy je etnicznie polskimi, funkcjonowała administracja podległa Ministerstwu Spraw Wewnętrznych, która w obliczu ofensywy bolszewickiej zachowała spokój i porządek. Ewakuacja została przygotowana w kolejnych rzutach, nastąpiła zgodnie z planem, bez większego chaosu czy paniki. Co się dało – wywieziono. Problemem była jednak walka wewnętrzna na zapleczu frontu – pilnowanie porządku publicznego, zwalczanie agitacji bolszewickiej. Granice świeże, nie zawsze szczelne. Zdarzały się przypadki pochopnego utożsamiania organizacji żydowskich z bolszewizmem, w myśl stereotypu żydokomuny. W Małopolsce ograniczano zasięg zaciągu od sojuszniczych oddziałów Symona Petlury. Uderzano zatem niekiedy w ludzi, którzy wspierali obronę II Rzeczypospolitej.

Bolszewicka agitacja była jednak realnym problemem.

Tak, ale nie była ona kierowana konkretnie do Żydów czy Ukraińców, bo bolszewicy przemawiali do klas, a nie do narodów. Owszem, ulotki były po rosyjsku, ukraińsku czy w jidysz, ale namawiano tam do buntu wobec klasy panów.

Znienawidzony „pan" zazwyczaj był Polakiem.

Tu nakładały się podziały społeczne na narodowościowe, ale to było już wtórne zjawisko. Szczuto przeciw panom, burżujom, księżom oraz oficerom i podburzano biedotę – a ta była na Kresach żydowska, białoruska czy ukraińska. Choć jednocześnie wielu Ukraińców było już zmęczonych – wojna ciągnęła się latami, kolejne armie, później bandy przechodziły tam i z powrotem przez ich ziemie. W utracie wiary w sens niepodległości upatruje się jednej z przyczyn porażki Symona Petlury w 1920 r. Na Białorusi zaś wystąpił problem „bieżeńców" – czyli ludności, która w 1915 r. została przesiedlona w głąb Rosji w obliczu niemieckiej ofensywy. Ci ludzie właśnie wracali, zakosztowawszy wcześniej rewolucji.

Byli przerażeni?

Przeciwnie. Oto zobaczyli, że pożądana przez nich zmiana stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych jest możliwa, trzeba jedynie pozbyć się panów. Ci ludzie widzieli, jak się przeprowadza rewolucje, i wiedzieli, że to jest do zrobienia.

A jak na to wszystko patrzył polski chłop?

Polski chłop model rozwoju państwa polskiego wybrał już w styczniu 1919 r. Wówczas podczas wyborów do sejmu frekwencja wyniosła 70–80 proc. To znaczy, że wieś poszła, zagłosowała, czyli zaakceptowała to państwo. Komuniści w Polsce to wiedzieli i namawiali Lenina, by zagrał kartą ziemi, ale ten na ich apele pozostał głuchy. Zareagowały natomiast polskie elity polityczne, zapowiadając reformę rolną, co chronologicznie współgrało z objęciem premierostwa przez Witosa pod koniec lipca. Chłopi mogli czuć się dowartościowani.

Wicepremierem w rządzie Witosa został socjalista Ignacy Daszyński – czyli ten chłopsko-socjalistyczny rząd wytrącał argumenty bolszewikom?

Tak – z punktu widzenia, mówiąc współczesnym językiem, technik PR był to dobry ruch. W obliczu klęski, przed której widmem stanęła Polska, samo ziemiaństwo by nie wystarczyło. Trzeba było sięgnąć do innych warstw. Ale nie było to tylko wysługiwanie się chłopami czy traktowanie ich jako mięsa armatniego. Posłowie chłopscy i socjalistyczni też idą do wojska. Elity nie mówią: idźcie i walczcie, ale ich przekaz jest taki: walczmy razem, ramię w ramię. O wolną i demokratyczną Polskę. To dało efekt w postaci stężenia oporu.

Wspomniana Rada Obrony Państwa miała demonstrować zgodę i współpracę elit politycznych wobec zagrożenia. Czy rzeczywiście ta zgoda zapanowała?

Jeśli ktoś myślał, że ROP będzie spełniała taką funkcję konsolidującą i łagodzącą spory, to się mylił. Był to substytut parlamentu, a istotą parlamentaryzmu są spór i dyskusja. Oczywiście łatwiej było w mniejszym gronie i bez publiki wyciszać pewne sprawy. Konflikty jednak Radą targały. Głównie z powodu postawy endecji, która uważała, że za aktualną sytuację państwa – czyli zagrożenie klęską – odpowiada Piłsudski i należy go ukarać.

Oskarżano go nawet o zdradę.

Już od 1919 r. endecja oskarżała Piłsudskiego o konszachty z Leninem. Część działaczy endeckich widziała w Piłsudskim ukrytego bolszewika, którego celem było przekształcenie Polski w republikę rad. Gorzej, że endecja nie tylko wszczynała spory na forum ROP, ale też donosiła na Piłsudskiego do Paryża, domagając się interwencji zachodniego sojusznika. Endecja widziała na czele armii generała Józefa Hallera.