Zapomniana PZPR

„Powinienem jechać na urlop (…) jestem już tak fizycznie wyczerpany, że po prostu muszę odpocząć. Zatem kończymy. Obiad jest na stołówce. Oszczędność. Trzeba oszczędzać”. Tymi słowami ostatni I sekretarz KC PZPR Mieczysław Rakowski zakończył pierwsze prowadzone przez siebie w tej roli obrady Biura Politycznego.

Był 8 sierpnia 1989 r. Dzień wcześniej Lech Wałęsa wydał oświadczenie głoszące: „Jedynym rozwiązaniem politycznym jest powołanie Rady Ministrów w oparciu o koalicję Solidarności, ZSL i SD, o co będę zabiegał”. Po morderczym uderzeniu, jakie PZPR otrzymała podczas wyborów 4 czerwca, był to kolejny cios, po którym partia już się nie podniosła. Zmęczenie Rakowskiego zaś znakomicie odzwierciedlało stan, w jakim znalazła się kierowana przez niego organizacja po czterdziestu latach sprawowania władzy.

Jednak agonia PZPR, która w ostatnią fazę weszła latem 1989 r., rozpoczęła się dużo wcześniej. Najwcześniej, bo gdzieś między 1956 i 1968 r., wyparowała marksistowsko-leninowska tożsamość partii. Tych, których z komunistycznych złudzeń nie wyleczył tajny referat Chruszczowa odczytywany na zebraniach partyjnych wiosną 1956 r., marzeń pozbawiły pałki, z pomocą których jesienią 1957 r. Gomułka rozpędził młodych warszawiaków protestujących przeciwko likwidacji tygodnika „Po prostu”.

Najwytrwalszych, wciąż wierzących w „polską drogę do socjalizmu” pod wodzą tow. Wiesława, przetrzebiły lata małej stabilizacji, której ukoronowanie stanowiła antysemicka kampania z marca 1968 r. Na przełomie lat 60. i 70. elita PZPR przekształciła się ostatecznie z ideologicznej sekty próbującej przebudować społeczeństwo wedle projektu wymyślonego w Moskwie w związek zawodowy ludzi pracujących w szeroko rozumianym aparacie władzy. Wtedy właśnie zrezygnowano z prowadzonej w czasach Bieruta i Gomułki otwartej walki z Kościołem, proklamując hasło tzw. normalizacji stosunków i przymykając oczy na praktyki religijne nie tylko zwykłych członków, ale i sekretarzy podstawowych organizacji partyjnych.

Nie przez przypadek to właśnie w drugiej połowie dekady gierkowskiej liczebność PZPR przekroczyła rekordowe 3 miliony członków. Masowemu naborowi, przy okazji którego zrezygnowano ze stawiania nowym członkom jakichkolwiek wymogów, towarzyszyła lansowana uporczywie przez oficjalną propagandę teza o osiągnięciu przez naród polski „jedności ideowo-moralnej”.

Fasadowa jedność, za którą kryła się faktyczna rezygnacja z prób reanimowania ideologicznej ortodoksji, rozpadła się niczym domek z kart w sierpniu 1980 r. Narodziny „Solidarności”, w której szeregach znalazło się wielu członków PZPR, zapoczątkowały z kolei proces obumierania PZPR jako rzeczywistego centrum władzy. Przesądziło o tym najpierw powstanie alternatywnego ośrodka władzy w postaci NSZZ „Solidarność”, a następnie – paradoksalnie – wprowadzenie wymierzonego w tę organizację stanu wojennego. Wprowadzając go, gen. Jaruzelski rozważał nawet likwidację partii. Podczas rozmowy z dowódcą wojsk Układu Warszawskiego marszałkiem Wiktorem Kulikowem mówił na ten temat: „Myślę, że trzeba utworzyć nową partię, tak jak zrobiono to na przykład na Węgrzech.(...) Nowa partia powinna być partią marksistowsko-leninowską. Niech ona będzie mniejsza liczebnie (ok. 1 mln), ale lepsza kadrowo”. Jednak na posiedzeniu Biura Politycznego KC KPZR 10 grudnia 1981 r., na którym rozpatrywano prośbę Jaruzelskiego o udzielenie mu pomocy wojskowej na wypadek niepowodzenia stanu wojennego, uznano pomysł powołania nowej partii za błędny, gdyż – jak to ujął Andriej Gromyko – „ludność Polski, która żywi pewną sympatię dla PZPR jako do siły przewodniej, całkowicie by się rozczarowała”.

Kreml zabronił generałowi likwidacji PZPR, ale nie był w stanie zapobiec procesowi zwiększania roli wojskowych w aparacie partyjnym i państwowym, co w komunistycznej nowomowie określano niekiedy mianem bonapartyzmu i traktowano jako niebezpieczne odchylenie od ideologicznej ortodoksji. „Partia kroczyć powinna taktycznie pół kroku z tyłu, pod osłoną wojska powinna odbudować swoje siły” – pisano w jednym z dokumentów opracowanych w KC PZPR wkrótce po wprowadzeniu stanu wojennego.

Jednak w kolejnych latach przewidywana odbudowa sił nie nastąpiła. Miał w tym swój udział gen. Jaruzelski, który zmarginalizował Biuro Polityczne i Sekretariat KC PZPR, a wiele decyzji podejmował na forum tzw. dyrektoriatu, czyli nieformalnego ciała złożonego z jego najbliższych współpracowników. „Centrum decyzyjne – oceniał po latach doradca Jaruzelskiego płk Stanisław Kwiatkowski – przesunęło się wyraźnie z Komitetu Centralnego do Rady Ministrów. Symbolicznym tego wyrazem było miejsce pracy pierwszego sekretarza i premiera. Generał najchętniej pracował w Alejach Ujazdowskich, a nie w gmachu KC”.

Wyraźna w latach 80. redukcja znaczenia ludzi aparatu partyjnego na rzecz władzy konglomeratu złożonego z najważniejszych wojskowych, funkcjonariuszy SB i urzędników państwowych bywa niekiedy przedstawiana jako dowód dekomunizacji systemu politycznego PRL w ostatniej dekadzie jego istnienia. W rzeczywistości mieliśmy jednak do czynienia bardziej ze zmianą składu komunistycznej elity władzy niż samego systemu sprawowania rządów, którego fundamenty zbudowane w drugiej połowie lat 40. pozostały niewzruszone aż do 1989 r.

Jaruzelski, który nie miał zaufania do części cywilnych aparatczyków partyjnych, zastąpił ich po prostu aparatczykami wywodzącymi się z Głównego Zarządu Politycznego WP. Symbolem tego procesu był niesłusznie dziś zapomniany gen. Józef Baryła, który błyskawicznie awansował na sekretarza KC PZPR i członka Biura Politycznego, stając się w połowie lat 80. faktycznym nadzorcą aparatu partyjnego. Podobny manewr Jaruzelski zastosował zresztą wobec aparatu MSW, gdzie w ślad za gen. Czesławem Kiszczakiem pojawili się inni oficerowie wojskowych służb specjalnych, co zresztą stanowiło ich ostateczne zwycięstwo (po latach rywalizacji) nad cywilną bezpieką.

Po powstaniu „Solidarności”, a następnie wprowadzeniu stanu wojennego, liczebność PZPR spadła o blisko jedną trzecią, ale aż do końca istnienia partii nie spadła według oficjalnych statystyk poniżej poziomu dwóch milionów członków. W tej masie jedynie 200 – 300 tys. czerpało z członkostwa odczuwalne korzyści, sprawując z ramienia PZPR różne stanowiska kierownicze w aparacie gospodarczym, administracji, mediach, oświacie czy innych sferach życia publicznego. Większość członków partii była w niej ze zwykłego oportunizmu bądź też liczyła na awans, który jednak często nie następował. Stąd też brało się ich rosnące rozczarowanie do istniejącego systemu, które – jak wynikało z badań socjologicznych prowadzonych w latach 80. – było udziałem nie tylko bezpartyjnej większości Polaków, ale i członków PZPR.