Oni są jak fundament naszego domu. Dom można rozebrać i przebudować, sąsiedzi mogą odebrać nam strych i rozpanoszyć się w salonie, ale fundament pozostanie.Oni nas zobowiązują.
Toast pije się za przodków w ogóle albo za przodków konkretnych – za świętą Nino, za króla Dawida Budowniczego, za królową Tamar, za Szotę Rustawelego, za Giorgija Saakadzego, za trzystu Aragwijczyków.Często pije się wtedy za Stalina.
Mam z tym toastem kłopoty. Czasem mówię Alawerdi: piliśmy już za tych, którzy odeszli, i teraz wypiję za Stalina jako za zmarłego, bo zmarłym, jak każe sumienie, należy się szacunek. Czasem odmawiam wypicia. Czasem zaciskam zęby – i piję, prosząc Boga o wybaczenie.
Mogłoby się wydawać, że gruziński „stół” trwa w niezmienionej postaci od początku świata, ale w obecnej postaci ukształtował się dopiero w XVIII wieku (instytucja tamady była znana wcześniej).
– Wiąże się to z przyjściem Rosji – tłumaczy doktor Gaga Nidżaradze, psycholog kultury z Gruzińskiej Akademii Nauk. – Wcześniej najeżdżali nas Turcy i Persowie, czyli muzułmanie. Przed nimi broniła nas, w sensie kulturowym, religia. Rosjanie są prawosławni, co utrudniało zachowanie odrębności: my też jesteśmy prawosławni. Dlatego pojawiły się toasty za antenatów, za rodziców, za tradycję. „Stół” już nie tylko jednoczył grupę, ale też ochraniał ją przed światem zewnętrznym. To było instynktowne.
Zdaniem Nidżaradzego obecnie Gruzini nie mają poczucia, że coś im z zewnątrz zagraża – w sensie utraty niepodległości czy eksterminacji całego narodu – i ceremoniał będzie erodować (krótkotrwałej wojny z Rosją w sierpniu 2008 roku nie da się porównać do sytuacji z XIX wieku, gdy Rosjanie zabrali gruzińskiej Cerkwi autokefalię i liturgię w języku narodowym, ani do okresu Związku Radzieckiego).
Pan Zurab był przyzwoitym tamadą i pewnie prowadził biesiadę szlakiem kolejnych toastów – nie za szybko i nie za wolno. Ameryki nie odkrywał, ale mówił ciekawie; nie za krótko i nie za długo. Przeplatał historie z własnego życia – prawdziwe i zmyślone, ale zmyślone ładnie, zgrabnie – z mądrościami ludu: znał dziesiątki przysłów, porzekadeł, zgadywanek i przypowieści.
Właśnie wypiliśmy za przodków i atmosfera zrobiła się podniosła. Oczekiwałem kulminacji, toastu za gruzińską Cerkiew czy wręcz za Pana Boga.
Wznoszenie kielicha to rytuał mistyczny. Biesiadnicy, będący przecież ludźmi rozsądnymi, w tym momencie szczerze wierzą, że słowo ma moc sprawczą, że dobre życzenie się spełni, że wykrzykniemy „Gaumardzios!” i odmieni się nasz los.
Niektórzy porównują biesiadę do nabożeństwa: stół jest ołtarzem, tamada – kapłanem, toasty – modlitwą, picie wina – komunią.
– Była jedna Rosjanka – rozpoczął Zurab. – Mieszkała z dorastającym synem w Mineralnych Wodach. Któregoś dnia chłopak miał lecieć do Moskwy, ale matka miała w nocy zły sen i nie obudziła go. Rano włączyła radio i usłyszała, że ten samolot rozbił się przy starcie i były ofiary śmiertelne. Pobiegła do syna, ale ten leżał martwy: zmarł na atak serca dokładnie w chwili, kiedy był wypadek. Nie oszukamy Pana Boga, nie uciekniemy przed tym, co nam pisane. Starajmy się żyć jak najlepiej, bo nie znamy dnia ani godziny.
Wypiliśmy.I długo milczeliśmy.Pan Zurab okazał się artystą.
Czekały nas jeszcze toasty za obecnych przy stole. One trwają najdłużej – nie można nikogo pominąć, wszystkim trzeba poświęcić trochę uwagi. Prawie każdy zgłasza wtedy Alawerdi: wypada powiedzieć parę słów o krewniaku, sąsiedzie, przyjacielu.
Wbrew pozorom takie toasty dają duże pole do popisu. Bywa, że panegiryczna przemowa, zmuszająca adresata do spuszczenia wzroku i zaczerwienienia się, okazuje się zakamuflowanym szyderstwem, dyskretną kpiną. W sukurs idzie mówcy sam język gruziński, lubujący się w półtonach i wyszukanej metaforze. „Stół” staje się towarzyskim barometrem, sondażem opinii publicznej. Pozwala się zorientować, kto ma jakie notowania.Było to w latach 70. W małym miasteczku obchodził urodziny Gogi, sekretarz miejscowego komitetu partii. Głos zabrał tamada:
– Wypijmy za naszego przyjaciela. Wszyscy go znamy, kochamy i szanujemy. Szanujemy nie dlatego, że jest u nas sekretarzem. My też pełnimy odpowiedzialne funkcje. Nie dlatego, że ma willę, daczę i dom letniskowy w Batumi. My też nie mieszkamy pod mostem. Nie dlatego, że ma mercedesa, którego sprowadził na siostrzeńca. My też nie chodzimy piechotą. Nie dlatego wreszcie, że ma wspaniałą żonę – ukłony dla pani Manany, żyj nam, droga, sto lat! – i jeszcze kochankę na boku. My też nie spędzamy nocy samotnie. Naszego Gogiego szanujemy za to, że jest prawdziwym komunistą!Choć to bajka, ale wszystko prawda.
Doświadczony biesiadnik ma za sobą setki „stołów”, tysiące toastów i hektolitry wina. Toasty siłą rzeczy się powtarzają, liczba potraw, choć imponująca, nie jest nieskończona. Wino bywa trochę lepsze albo trochę gorsze. Czy to nie nudne?
A czy można znudzić się życiem i drugim człowiekiem? – spytałby Gruzin.Święty Grzegorz Peradze opisał, jak wiejski nauczyciel sprzedawał pasterzom papierosy:
– Będziecie mieli rozrywkę... Możecie palić i skracać sobie czas.
– Na halach wcale nie jest nudno – odrzekł pasterz. – My gramy, śpiewamy. Nieraz starzy opowiadają nam różne dzieje.
– Zawsze te same historie – niecierpliwie przerwał nauczyciel. – Czy nie macie już tego dość?
– Skądże. Bardzo chętnie słuchamy tych opowiadań na nowo.
Mimo woli pomyślałem o słowach naszych nabożeństw. Toć i one powtarzają się co niedziela, co dzień. I zawsze są zachwycające, świeże, pełne nowej, niezbadanej treści i świętej poezji dla pobożnej duszy.
– Niektórzy mówią, że gruziński „stół”, czyli supra, to cała akademia – powiedział mi Gela. Mój kolega trwał na posterunku. Gdy nie było czego tłumaczyć, opowiadał mi o miejscowych zwyczajach albo o kachetyjskich książętach.
– „Stół” nauczy cię, jak zwracać się do ludzi, jak postąpić w takiej czy innej sytuacji i jak zdobyć popularność – ciągnął. – Tutaj się dowiesz, co jest w życiu ważne. Poznasz żywą historię Gruzji: zobaczysz, kto przetrwał w pamięci narodu i z kogo należy brać przykład. Zrozumiesz mechanizmy władzy.
– Spójrz na Hamleta, jak wszystko chłonie – (bohater uroczystości siedział cały czas na swoim miejscu, zachowując się, jakby go nie było).
– Na studiach na pewno nie nabiesiadował się, a wcześniej był za młody. Teraz nadrabia zaległości. Starsi też się kształcą, ta akademia ma wiele poziomów. Nawet nasz tamada, choć siwy i na emeryturze, chce się jeszcze czegoś nauczyć. Bo dobry mistrz uczy się całe życie.
Kolejka toastów doszła do mnie.
– Piję za to – rzekł tamada – żeby za sto lat ktoś wypił za Wojciecha. Jego nie będzie już na świecie (choć daj mu Boże żyć jak najdłużej!). Może nie będzie już jego dzieci. Będą za to jego wnuki, prawnuki i praprawnuki, więc gdy się zbiorą, niech taki toast wzniosą. Nie wiem, jakie są u was zwyczaje, ale niech zrobią to dlatego, że był sympatycznym facetem i miło się go wspomina, a nie dlatego, że wypada, bo o przodkach zawsze należy pamiętać.
Potem były toasty za Gelę, Mamukę, Aleksandra, Giwiego, Nikoloza, Giję i Hamleta.
Wreszcie wypiliśmy za tamadę. Ten toast zawsze jest na końcu. Przyjęliśmy przez aklamację, że spełnimy go na stojąco i do dna.
Jak śpiewa Wachtang Kikabidze, bieda jest wtedy, gdy naszym „stołem” i naszym życiem pokieruje kiepski tamada.
Uczta trwała sześć godzin. Nie za krótko i nie za długo.
Autor jest analitykiem Ośrodka Studiów Wschodnich, autorem książki „Planeta Kaukaz” (2002 r.). Reportaż pochodzi z jego nowej książki „Toast za przodków” poświęconej Gruzji, Armenii i Azerbejdżanowi która ukaże się w wydawnictwie Znak
Tytuł tekstu pochodzi od redakcji
