Podzieleni i zwycięzcy

W Małej Auli na Politechnice Warszawskiej, która pomieścić może prawie 500 osób, w sobotę, 7 listopada, pojawiła się ledwo setka byłych działaczy NZS. Trudno było ukryć pustkę. Po części oficjalnej, na której wygłoszono stosowne przemówienia i odczytano listy gratulacyjne od prezydenta, marszałka Sejmu i premiera, uczestnicy śpiesznie udali się na zdecydowanie mniej formalną część obchodów.

Okazja do celebrowania to 20. rocznica ponownej rejestracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Jednak przygotowywane od kilku miesięcy uroczystości od dawna budziły napięcie. Organizatorem był Komitet Kontrofensywa ’88, w którego składzie znaleźli się dawni działacze NZS. Burza wybuchła, gdy Kancelaria Prezydenta wystąpiła z inicjatywą zorganizowania obchodów w Pałacu Prezydenckim. Część dawnych działaczy NZS odebrała to – a zwłaszcza udział Przemysława Gosiewskiego, NZS-owca i szefa Klubu Parlamentarnego PiS – jako zawłaszczanie święta. Kancelaria z zaproszenia się wycofała. Jednak wymiana „uprzejmości” między starszymi kolegami skłoniła Piotra Wiadernego, obecnego szefa NZS, do refleksji. „Jakże dziwnym jest to środowisko. (…) jedyne, co obserwujemy, to dramatyczne podziały w środowisku byłych działaczy, wzajemnie zwalczające się grupy i grupki” – napisał w liście. Dodał jeszcze, że jest mu wstyd przed młodymi działaczami, których zaangażował w zorganizowanie imprezy.

Czy nie jest jednak rzeczą oczywistą, że środowisko NZS – grupujące ludzi o najróżniejszych poglądach, połączonych kiedyś wspólnym pragnieniem obalenia reżimu komunistycznego – w wolnej Polsce musiało się podzielić?

[srodtytul]Praca w podgrupach[/srodtytul]

Spory wśród dawnych działaczy NZS to tradycja. Najostrzejszy toczy się o odznaczenia dla dawnych działaczy. – Obowiązuje zasada: Dbamy o to, by nie dostali nasi przeciwnicy, ale i sami patrzymy, od kogo dostajemy – mówi Kinga Hałacińska, dziś redaktor w międzynarodowym wydawnictwie, organizatorka forum dyskusyjnego członków dawnego NZS. Od kilku lat zabiega o integrację środowiska. Raz do roku współorganizuje spotkania, na które zapraszani się wszyscy z dawnego NZS. – Przychodzą na nie trzy grupy z trzech różnych powodów. Pierwsza to ludzie spoza polityki: są tu biznesmeni, dziennikarze, prawnicy, matki dzieciom. Przychodzą, żeby powspominać. Druga grupa – politycy, bo widzą tu swój potencjalny elektorat. Trzecia grupa to osoby szukające pracy. Liczą, że spotkają kolegę, który coś załatwi – opowiada Hałacińska.

Co charakterystyczne, na spotkaniach nie pojawiają się czynni politycy. – Ci, którzy teraz są w polityce, traktują przeszłość instrumentalnie. Jak w „Solidarności”, tak i w NZS odbywa się obecnie pisanie historii. Spór o to, który NZS był tym prawdziwym. A skoro nie nasza grupa organizuje zjazd, to znaczy, że to nie jest ten prawdziwy – mówi Hałacińska.

Forum ma swoje podgrupy. Na zapowiadane spotkania przychodzą ci, którzy orientują się, że będą na nich ich najbliżsi znajomi. Forumowicze różnią się w opiniach na każdy polityczny temat. – Zgodni byli tylko co do walki o wolny Tybet – opowiada Hałacińska.

Co ich łączyło? Antykomunizm. To przede wszystkim. Doświadczeniem pokoleniowym było zabójstwo ks. Jerzego Popiełuszki w 1984 r. Coś, czego się nie zapomina. – Chodziłam na msze za ojczyznę, kolega z liceum był wychowankiem ks. Jerzego. A potem w szkolnej delegacji składałam wieniec w imieniu licealistów z Traugutta na pogrzebie księdza – opowiada Anna Smółka, działaczka NZS, obecnie prowadząca małą firmę PR.

Andrzej Halicki, dziś rzecznik Klubu Parlamentarnego Platformy Obywatelskiej, przez kilka miesięcy przebywał w Kanadzie, kiedy rodzina podjęła próbę emigracji. – Widziałem, jak można żyć

– opowiada. Członkowie NZS sprzeciwiali się systemowi, który był karykaturą normalności. Buntowali przeciw marazmowi i bezbarwności końca lat 80. Przeciw paranoi. Już czuć było, że system się sypie. Po amnestii w 1986 r. nie wsadzano do więzień. Na uczelniach, na których studiowali, grupowali się oddolnie. Przenosili kontakty z liceów. Mariusz Kamiński już jako 17-latek w Sochaczewie, w którym mieszkał, w rocznicę stanu wojennego na pomniku Armii Czerwonej wypisał: „Pomścimy Katyń”. Kosztowało go to wyrok jednego roku poprawczaka ( w zawieszeniu). Musiał zmienić szkołę. Na uczelniach on i jego koledzy odradzali założone na fali Sierpnia ’80 i zdelegalizowane w stanie wojennym Niezależne Zrzeszenie Studentów, studencką „Solidarność”.

Pochodzili zwykle ze środowisk o tradycjach niepodległościowych. Rodzina Grzegorza Schetyny miała tradycje AK-owskie, brat z żoną w stanie wojennym został internowany. Potem wyemigrowali do Kanady.

Ale były wśród nich także dzieci robotników i rolników, które dzięki własnej determinacji dostały się na studia. Ci ryzykowali najwięcej. Relegowanie z uczelni oznaczało bowiem koniec szansy na awans społeczny. – Akademiki szukały wsparcia w bardziej doświadczonych kolegach, którzy gotowi byliby zaryzykować indeks i młodych ochronić. Padło na mnie. Zostałem przewodniczącym NZS w Szkole Głównej Planowania i Statystyki – opowiada Andrzej Halicki.

Uczelnia miała opinię kształcącej dzieci prominentów. A jednak w 1988 r. dostali od rektora własny pokój. O takim komforcie działacze z uniwersytetu nie mogli nawet marzyć. – W tym pokoju malowaliśmy transparenty i plakaty na manifestacje. Naszymi sąsiadami byli czterej panowie odpowiedzialni na uczelni za powielacze. Wiedzieliśmy, kim są. A bez ich wiedzy nie mogliśmy wyjść nawet do kibla – opowiada Halicki.

Hierarchię w organizacji ustalał stopień zaangażowania w prawdziwą, dorosłą konspirację. – Przeprowadzaliśmy akcje uliczne rozsypywania ulotek, wznoszenia okrzyków. Barbakan, prokuratura na Krakowskim Przedmieściu, Chmielna. Trwały 5 do 10 minut, a potem trzeba było zwiewać, zanim milicja przyjedzie. Mariusz Kamiński jak kapitan statku zawsze schodził ostatni – opowiada Andrzej Herman, kiedyś likwidator majątku PZPR, dziś adwokat.

– Byłem skryty, wyszkolony konspiracyjnie przez środowisko Kornela Morawieckiego. Odpowiadałem za poligrafię. Mało kto wiedział, że działałem w podziemiu. Koledzy ze studiów do dziś wspominają, że dowiedzieli się o tym dopiero wtedy, gdy na uczelni wskoczyłem na biurko i zacząłem wzywać do strajku – opowiada Grzegorz Schetyna. We Wrocławiu został liderem.

[srodtytul]SB nie dała rady[/srodtytul]

Trzon organizacji stanowili także tzw. przerośnięci studenci. Tacy, których opozycja wciągnęła tak silnie, że na naukę nie mieli czasu. Jak Piotr Skwieciński, dziś dziennikarz, rocznik 1963. – Miałem już za sobą odsiadkę w areszcie. W moim życiu opozycja istniała, ale nie była na pierwszym planie. Życie dorosłe i oficjalne było tak nieatrakcyjne, że się nad nim nie zastanawiałem. Wiedziałem, że i tak moim prawdziwym życiem będzie konspiracja – opowiada. Sławomir Górecki, założyciel NZS na polonistyce UW, wywodził się z Grupy Wola. Miał 29 lat i ciągle studiował. Podczas strajków jeden z profesorów, widząc, jak ustawia do pionu kolegów, dowcipnie zauważył: – Panie Sławku, słyszałem, że pan strajki na tej uczelni to już w roku 1905 organizował.

Młodsi, którzy przyszli na końcu, w 1988 r., wyróżniali się nonszalancją.

– Nie mieli „nawyków BHP”. Cechowała ich skłonność do używania telefonów – charakteryzuje Skwieciński.

Jednak środowisko NZS było tylko w małym stopniu infiltrowane przez agentów SB. Andrzej Anusz, członek NZS, a jednocześnie historyk badający dzieje zrzeszenia, grzebiąc w archiwach IPN, odnalazł SOR, czyli sprawę operacyjnego rozpoznania Uniwersytetu Warszawskiego o kryptonimie „Marszałek” nadanym od przedwojennego patrona uczelni Józefa Piłsudskiego. – Z materiałów wynika, że SB nie miała rozpracowanego rdzenia organizacji – mówi. W IPN Anusz znalazł niewielu kolegów z NSZ zarejestrowanych jako TW. – Podczas spotkania na rocznicy w PWST Grzegorz Kostrzewa-Zorbas, dziś politolog i dyplomata, podszedł do mikrofonu i zapowiedział złowieszczo, że sprawdził właśnie swoją teczkę w IPN i chce powiedzieć, kto na niego donosił. Na sali zapanowała cisza. Kostrzewa-Zorbas zrobił teatralną pauzę i dokończył: Ze szkoły nikt, proszę państwa! – opowiada Igor Janke, były szef NZS na PWST.

Od początku odradzającego się NZS widać było zarysowane podziały. Większość Uniwersytetu Warszawskiego była lewicowa, chociaż i tu działała grupa związana z KIK: Paweł Kastory, Paweł Lisicki. Kraków był konserwatywny. Lubelski KUL z Wojciechem Bogaczykiem i Ryszardem Czarneckim – katolicki.

Najsilniejsze podziały były w Warszawie. Politechnika spotykała się u ks. Józefa Maja, duszpasterza młodzieży, wtedy proboszcza kościoła akademickiego św. Anny. Należeli do Soli Deo. Chodzili na pielgrzymki akademickie. Mieli już jasno sprecyzowane poglądy: prawica i kościół. Za lewicę w Warszawie uchodzili m.in. Mariusz Kamiński, Piotr Skwieciński, Piotr Ciompa, Andrzej Papierz, Tomasz Ziemiński, Marcin Meller, Paweł Piskorski. – Wtedy nikt z nas nie czuł się tym obrażony. NZS Uniwersytetu Warszawskiego był taki – mówi Skwieciński.

W 1987 r. w NZS nastąpił rozłam na tle ideowym. NZS wydał antyaborcyjne oświadczenie zaczynające się od słów: „Polskie akademiki spływają krwią”. Uniwersytet Warszawski na ten zwrot w stronę prawicową zareagował utworzeniem odrębnej organizacji

– Unii NZS. Unia scaliła się ponownie z całym NZS w następnym roku.

Piotr Semka, dziś dziennikarz „Rzeczpospolitej”, chociaż pochodzi z Gdańska, studiował na KUL. Od 1987 r. współpracował z pismem podziemnej „Solidarności” Regionu Gdańskiego, którego szefem był Bogdan Borusewicz. – Tkwiłem w układzie schizofrenicznym. Z jednej strony jako człowiek Borusewicza uznawany byłem za korowca, czyli lewicę. Z drugiej miałem przyjaciół z KUL z Wojciechem Bogaczykiem i prawą stroną NZS. A ten NZS katolicki wraz z ośrodkiem prymasowskim utrzymywał, że „Solidarność” to już zamknięta karta – opowiada Semka.

Zróżnicowanie ideologiczne sprawiało, że już wtedy zdobywali polityczne szlify. Czyli mówiąc wprost – wzajemnie się wycinali. W efekcie szefem Komisji Uczelnianej NZS UW został Tomasz Ziemiński „Zimol”, człowiek środka. Był jak dzisiejsi politycy Unii Europejskiej. Wyważony, jednak bez charyzmy.

[srodtytul]Fiesta pośród marazmu[/srodtytul]

Do dziś mają poczucie, że to oni wywołali ostateczny zryw. Wśród marazmu końca lat 80., uwiądu „Solidarności” i zniechęcenia, młodzieży chciało się chcieć.

– Było lato 1988 r., akcja ulotkowania stolicy. Koledzy zawsze próbowali nas, dziewczyny, chronić, ale ja tym razem się postawiłam i dostałam do kolportażu cały pakiet ulotek. Wybrałam się na nocleg do rodziców, którzy mieszkali przy Wojskowej Akademii Technicznej, na wojskowym osiedlu. Wybrałam się do nich na nocleg. O 3 rano wstałam i metodą listonosza, od klatki do klatki, rozkolportowałam wszystko, na trzech osiedlach. Wróciłam nad ranem. Po kilku godzinach ojciec zaproponował, że podrzuci mnie samochodem do domu. Przez szybę widziałam wojskowe patrole chodzące po całej dzielnicy. Z satysfakcją myślałam o tym, że ja jedna postawiłam na nogi cały WAT – opowiada Anna Smółka.

– Strajk w maju 1988 r. to była fiesta

– opowiada Igor Janke, dziś dziennikarz, wówczas przewodniczący NZS w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej.

Wojciech Sobolewski związał się z Pomarańczową Alternatywą. Piotr Skwieciński wspomina, gdy podczas strajków na uniwersytecie w maju 1988 r. przy wszystkich wejściach na teren uczelni w dzień i w nocy straż pełniły grupy działaczy. W pełnej gotowości. Traktowały swoją funkcję ze śmiertelną powagą. Wtem około czwartej nad ranem usłyszeli zza bramy od ulicy Oboźnej stanowczo wydawane komendy. – Czwarty batalion szturmowy, przegrupować! Przeładuj broń!