Jest jeszcze trzeci możliwy scenariusz, ale o nim później. W każdym wypadku tym, co determinuje rozwój wydarzeń, jest głębokie rozdarcie polskiego społeczeństwa. Głębsze, jak sądzę, niż potrafią to dostrzec i zrozumieć politycy i medialni kreatorzy opinii, którzy przez ostatnie lata robili wszystko, aby spór polityczny przekształcić w totalną wojnę domową, a emocje podgrzać do stanu wzajemnej nienawiści. W szczuciu Polaków na siebie osiągnęli oni sukcesy większe od spodziewanych. Nie jest to już wojna na górze, od której zaczęły się polityczne dzieje III RP; zaniesiono ją w dół, przekonano miliony obywateli, że jest to wojna ich bezpośrednio dotycząca i muszą się w nią emocjonalnie zaangażować. Ostatnim chyba momentem, który mógł dać otrzeźwienie, była katastrofa smoleńska. Zamiast przynieść opamiętanie, usprawiedliwiła przekroczenie kolejnych granic.

Oczywiście, nie byłoby to możliwe, gdyby front tej wojny nie pokrywał się z podziałem zadawnionym, tkwiącym w Polakach głęboko – mam tu na myśli typowe dla postkolonialnych społeczeństw rozdarcie na, jak zwykłem to określać, tubylców i kreoli. We wszystkich krajach, które przez co najmniej kilka pokoleń (a w naszym wypadku było to ponad 200 lat) kształtowały się w niewoli, skutkiem tego jest powiązanie w powszechnej świadomości modernizacji z wyrzeczeniem się tożsamości, awansu zaś z zaprzedaniem jakimś „onym” – różnego rodzaju okupantom. Także „okupantom wewnętrznym”, bo tak mogą być postrzegane warstwy uprzywilejowane, których legitymizacja do zajmowanej pozycji jest przez ogół kwestionowana. Przykłady państw latynoskich, afrykańskich i azjatyckich, a także kolorowych gett w USA czy Wielkiej Brytanii dowodzą, że wyjść z tej socjalnej fatalności jest niezwykle trudno, nawet po wielu pokoleniach.