Wojciech Kochlewski, opozycjonista w PRL i bibliofil niemal od dziecka, był w szoku, gdy osiem lat temu na aukcji w Bydgoszczy paczkę 72 aktów prawnych Sejmu Wielkiego na czele z pierwodrukiem Konstytucji 3 maja kupił po cenie wywoławczej 6 tys. zł. Stało się to przy zerowym zainteresowaniu kolekcjonerów i największych polskich bibliotek jak Narodowa czy Ossolineum. Wyszło średnio po 83 zł i 33 grosze za każdy dokument, podczas gdy pierwodruk niewiele starszej amerykańskiej Deklaracji Niepodległości na aukcji w USA poszedł za ponad 8 mln dolarów.

– Takie dokumenty, bardzo cenione na Zachodzie, nie cieszą się taką samą estymą u nas w kraju. Dotyczy to również druków z punktu widzenia historii Polski najważniejszych. To przecież jedyna konstytucja uchwalona przez grupę ludzi, która ograniczała swoje prawa, a to ewenement na skalę światową. Pierwodruk Konstytucji 3 maja powinien być świętością narodową – nie kryje oburzenia Kochlewski.

Jeszcze bardziej oburza go inna rzecz. Nie wiadomo, ile zachowało się rękopisów Konstytucji, pierwodruków i wczesnych wydań dokumentu. Nikt nie próbuje nawet tego ustalić, zinwentaryzować i zebrać. Tylko raz w roku, gdy przychodzi 3 maja, los dokumentu na chwilę się odmienia. Media trąbią o ważnej rocznicy, historycy dyskutują na sympozjach, a zachowane egzemplarze wystawiane są na widok publiczny. W drogę wyruszają dwa najcenniejsze okazy przechowywane na co dzień w szafach pancernych w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. To rękopisy z podpisami marszałków Kazimierza Nestora Sapiehy i Stanisława Małachowskiego oraz deputatów, czyli senatorów i posłów opracowujących konstytucję. Jeden z nich pochodzi z kancelarii Wielkiego Księstwa Litewskiego. Aresztowany przez Rosję, wrócił do Polski na mocy traktatu ryskiego z 1921 roku. Drugi pochodzi z archiwów Potockich. Co roku przy jednym z nich, zamkniętym w szklanej gablocie w galerii Kordegarda naprzeciw Pałacu Prezydenckiego, staje warta honorowa, a wraz z tłumem warszawian rękopis odwiedza najwyższy urzędnik w państwie. Każdy, kto oczekuje czegoś zjawiskowego, bogato oprawionego czy złoconego, może się rozczarować. To ubranych w dość surową skórę obustronnie zapisanych pięć kartek formatu A3 ustawy rządowej, czyli konstytucji uchwalonej 3 maja 1791 roku, plus liczne akty prawne ją poprzedzające, jak ustawa o miastach. Pięć kartek to wydawałoby się niewiele jak na drugą na świecie i pierwszą w Europie ustawę regulującą prawa i obowiązki obywateli oraz organizację państwa. Jednak amerykańska Deklaracja Niepodległości zmieściła się na jednej stronie.