Przychodzi Bierut do Broniewskiego...

Książkami z PRL w tytule dałoby się wyposażyć całkiem sporą bibliotekę. Było i o subkulturach, i o samochodach, o życiu codziennym i o historii, o sekretach służb i ukrywanych katastrofach, o architekturze i popkulturze. Na poważnie i na wesoło: zwłaszcza na wesoło. Otóż autorów i wydawców (bo niektóre pozycje były antologiami lub kompilacjami) próbujących nas przekonać, że PRL to „najweselszy barak w socjalistycznym obozie" (książka o takim tytule też się, oczywiście, ukazała), było kilkudziesięciu. Żaden jednak, o dziwo, nie odniósł spektakularnego sukcesu. Choć niektórzy się o niego otarli – mam na myśli Cezarego Praska (autora „Złotej młodzieży PRL" i „Życia towarzyskiego w PRL") oraz wydawnictwo Vesper z serią „Absurdy PRL-u". Trzeba było jednak 25 lat i Sławomira Kopra, by wynaleźć bestsellerową formułę pisania o poprzednim ustroju.

Bestsellery z łezką

Ów historyk, piszący wcześniej przede wszystkim książki o czasach II Rzeczypospolitej, podobny patent zastosował wobec rzeczywistości komunistycznej Polski. Efektem jest seria składająca się już dziś z pięciu części. Ale jeśli chodzi o ten cykl, to – jak głosił tytuł pewnej zabawy w popularnym programie Szymona Majewskiego – „końca nie widać". Można sobie wyobrazić, że takich pozycji powstanie drugie tyle albo i pięć razy więcej, jeśli tylko będą chętni do ich kupowania. A tak się składa, że do tej pory każda z książek Kopra trafiała na listy najchętniej kupowanych. Co by znaczyło, że tego właśnie polscy czytelnicy oczekują. Odpowiedź na pytanie, dlaczego właśnie taki sposób mówienia o peerelowskiej przeszłości im się podoba, wydaje się niezwykle interesująca z punktu widzenia socjologicznego. Wiele mówi bowiem o tym, jacy jesteśmy dziś i jak postrzegamy najnowszą historię.

Tu dwa jeszcze zastrzeżenia, które należy poczynić na wstępie. Oczywiście, jeśli chodzi o książki opowiadające o czasach komunizmu, doskonale wiem o istnieniu fenomenu wspomnień osób z okolicy ówczesnej elity władzy. Istotnie, wciąż są to pozycje najpopularniejsze w owym segmencie peerelonostalgii – tak nazwijmy to zjawisko roboczo. I jest tak od czasów „Przerwanej dekady" (sporo ponad milion sprzedanych egzemplarzy wywiadu z Edwardem Gierkiem) oraz „Alfabetu Urbana" (dzięki któremu osławiony rzecznik rządu miał pieniądze na założenie „NIE") po „Czerwoną księżniczkę" z ubiegłego roku (o synowej Gierka) czy „Towarzyszkę panienkę" Moniki Jaruzelskiej (wkrótce druga część wspomnień pt. „Rodzina", a książkę poprzedziła awantura o wywiad w „Newsweeku"). Kwestia druga dotyczy samych książek Sławomira Kopra. Otóż nie są one typowym produktem z cyklu „PRL na wesoło". Nie zbierają dowcipasów o „Polaku, Rusku i Niemcu" czy o milicjantach. Ich celem jest zabawić nas, ale w nieco inny sposób. W gruncie rzeczy znajdziemy w nich zarówno to, co najbardziej przyciąga czytelników we wspomnieniach elity PRL, jak i żarty, które lubią tropiciele ówczesnych absurdów, wielbiciele filmów Barei, „Rejsu" i serialu „07 zgłoś się". Ale nie to jest w nich najważniejsze i nie to chyba decyduje o ich sukcesie. Przede wszystkim książki te są pomnikiem wystawionym anegdocie. Czemuś, co w zasadzie zniknęło wraz z PRL.

Niby każdy intuicyjnie wie, czym jest anegdota, ale przywołajmy jej podstawową definicję: jest to mianowicie krótkie opowiadanie o charakterystycznym epizodzie z życia znanej postaci, zakończone zaskakującą, dowcipną puentą (jak głosi Encyklopedia PWN). Dalej, oczywiście, można jeszcze dopowiadać, że anegdoty mogą być zarówno zmyślone, jak i prawdziwe; dotyczyć postaci historycznych i współczesnych; przede wszystkim są dowcipne, ale bywają też dydaktyczne; że mogą być towarzyskie i literackie (umieszcza się je w listach, wspomnieniach, pamiętnikach, biografiach). Korzeniami zaś sięga ów gatunek półtora tysiąca lat wstecz, gdzieś w czasy z pogranicza starożytności i średniowiecza, kiedy to swoje wspomnienia „anegdotami" nazwał Prokopiusz z Cezarei. Pierwotnie to sformułowanie oznaczało „pisma niewydane" czy też nieprzeznaczone do publikacji. Co tym łatwiej zrozumieć, że obsmarowani w nich zostali uchodzący za ideał sprawiedliwego władcy cesarz Justynian i jego żona Teodora, uważana z kolei za wzór cnót. Jedno się wszak od czasów Bizancjum nie zmieniło. Anegdoty dotyczą znanych osób i powinny być dowcipne.

Pary, gwiazdy ?i gwiazdeczki

Bez anegdot książki Sławomira Kopra kompletnie nie miałyby sensu. Czytałoby się je jak poszerzone notki w Wikipedii, a za to nikt by nie zapłacił kilkudziesięciu złotych. Tymczasem zarówno „Sławne pary PRL", „Kobiety władzy PRL", „Życie artystek PRL", „Skandaliści PRL", jak i wydane właśnie „Gwiazdy kina PRL" na fundamencie z anegdot się opierają. Owszem, są to anegdoty przemielone już dziesiątki razy w setkach artykułów prasowych i książek, ale mimo wszystko mają wdzięk. Zapewne dlatego, że czaru nie można odmówić bohaterom tych historyjek, którzy byli ludźmi wybitnymi i barwnymi.

Posłużmy się teraz przykładem książki, która wciąż jeszcze gości na listach bestsellerów – „Skandaliści PRL". Jest to bowiem idealny przykład metody autora. Otóż jej bohaterów w żaden sposób skandalistami nazwać się nie da. Skandal to wydarzenie budzące powszechne oburzenie czy też zgorszenie. Jest nim np. to, że piosenkarka Doda napada w miejscu publicznym (w tym wypadku w toalecie podczas pewnej gali) na prezenterkę TVN Agnieszkę Szulim za komentarze na swój temat. Albo to, że Kuba Wojewódzki i Michał Figurski żartują w chamski sposób z czyjegoś koloru skóry lub nazywają prezydenta człowiekiem małym i głupim.

Tymczasem największy skandal, o jakim możemy przeczytać w książce Sławomira Kopra, też zresztą dotyczący prezydenta, to opowieść o tym, jak jeden z bohaterów przyszedł pijany na oficjalne spotkanie z nim i nazwał go „towarzyszem Bolesławem", wymawiając to sformułowanie z rosyjska. A jak niby miał to wymawiać, skoro Bierut był sowieckim agentem? To dowodzi jedynie jego dowcipu i odwagi cywilnej. Zresztą, jeśli doczytać tę anegdotę, znaną z relacji Marii Dąbrowskiej, do końca, okaże się, że traktując tę kreaturę tak, a nie inaczej, miał Władysław Broniewski (bo to o poecie traktuje historyjka) absolutną rację. Otóż Bierut domagał się, by napisał on nowe słowa do hymnu narodowego, a Broniewski oświadczył mu publicznie, że nie może i nie chce tego zrobić, bo to tak, „jakby orłowi polskiemu urwał głowę". Jaki to skandal? Czym tu się w sumie oburzać i gorszyć? Chyba tylko tym, że w Belwederze zamieszkał agent NKWD, który miał dodatkowo czelność proponować komuś zmianę słów hymnu.

Nie skandale zatem decydują o tym, że ktoś się w książce o skandalistach znalazł, lecz ilość i jakość anegdot na jego temat. Tak, tak, słusznie się państwo domyślili, że w związku z tym jej bohaterami są Marek Hłasko, Leopold Tyrmand, Wojciech Frykowski oraz  niezapomniany duet Jan Himilsbach–Zdzisław Maklakiewicz. Poza tym wspomniany Broniewski (o którym powstało kilka książek i który istotnie był postacią nad wyraz barwną) oraz (a to już zupełnie bez powodu) Rafał Wojaczek. A ten, kto sądzi, że setny raz przeczytamy tu te same opowiastki, również się nie pomyli. Ale przecież jest z nimi dokładnie tak jak z piosenkami w interpretacji niezapomnianego inżyniera Mamonia (czyli Zdzisława Maklakiewicza) z „Rejsu". Jak pamiętamy, miał on umysł ścisły i podobały mu się tylko te melodie, które już znał. Z anegdotami najwyraźniej jest tak samo. Gdyby było inaczej, czy ogólnopolski dziennik promowałby w mediach swoje dodatki o piciu i bon vivantach PRL? A skąd się biorą legendy Głowackiego, Tyrmanda i Hłaski, podobnie jak powodzenie kolejnych książek poświęconych tym twórcom i ich biografiom? To prawdziwi mistrzowie anegdoty, co najmłodszy z nich (i wciąż aktywny) Janusz Głowacki udowodnił w swoim fantastycznym „Z głowy" (a wcześniej był przecież wspaniały Tyrmandowski „Dziennik 54" i najlepsza bodaj książka Hłaski „Piękni dwudziestoletni"). Prawda jest zresztą taka, że bez tych pozycji nie bardzo byłoby co poddawać recyklingowi w kolejnych książkach o „legendach" i „skandalistach" PRL.

Znamy, znamy

Jak wygląda typowa anegdota z odzysku, która przebiegła wszystkie możliwe publikacje na temat bohatera? Musi być powszechnie znana (kłania się inżynier Mamoń), wyświechtana i stereotypowa. Tak, wiem, oczywiście, że dziś trudno znaleźć nieznane opowieści o postaciach z przeszłości, ale w sumie nie zaszkodziłoby spróbować. Tylko po co, skoro czytelnicy tego nie oczekują?

Weźmy dla przykładu modelowe anegdoty z rozdziału o Maklakiewiczu i Himilsbachu z cyklu „znacie, to posłuchajcie". Może najpierw taką opisującą życie literackie. „Gdy pan Janek trafił do Domu Pracy Twórczej w Oborach, zakwaterowano go wspólnie z Mieczysławem Jastrunem. I znakomity poeta omal nie dostał zawału serca, gdy Himilsbach, chcąc ustalić obowiązujące zasady, zapytał go, »czy lejemy do zlewu, czy też nie«". Tak, oczywiście, słyszeliśmy to również w wersji z Iwaszkiewiczem i do tego cała historia nie ma sensu, bo w domu pracy twórczej autorzy mieszkali sami, by móc w spokoju pracować. Ale w sumie jakie to ma znaczenie, skoro anegdota dobrze brzmi? To może coś z życia filmowego? „Zdarzyło się (...), że jeden z producentów z Hollywood chciał koniecznie ściągnąć go do Kalifornii. Stawiał jednak warunek, że pan Janek musi nauczyć się angielskiego. Himilsbach odmówił, wyjaśniając, że »producent się rozmyśli, a on wtedy zostanie jak głupi ch... z tym angielskim«".

A teraz coś z życia knajpianego, kiedy to już Maklak i Himilsbach, bo tak nazywają ich wtajemniczeni, stali się po „Rejsie" nierozłączną ponoć parą. „Pojawili się w Ścieku na Trębackiej (w Klubie Stowarzyszenia Filmowców) w towarzystwie pewnego psa. W tamtych czasach alkoholu nie podawano bez zakąski, zatem panowie zamówili wódkę i porcję kołdunów. Sami zajęli się alkoholem, natomiast kołduny podsunęli psu, który rozpoczął konsumpcję wprost z talerza na stole. Nie spodobało się to ajentowi lokalu, a gdy jego interwencja nie przyniosła efektów, wezwał patrol milicji. Funkcjonariusze właściwie nie bardzo wiedzieli, o co chodzi, wreszcie jeden z nich zapytał: »Co to za pies?«. A na to Himilsbach konfidencjonalnym szeptem wychrypiał: »Panie władzo, my sami nie wiemy, myśmy się tylko dosiedli«".

Tak zatem o Leopoldzie Tyrmandzie czytamy w kontekście jego kolorowych skarpetek (które przyjechały z Moskwy), jazzu i powodzenia u kobiet (cudowna anegdota o tym, jak oświadczył się Barbarze Hoff. „Sporządziłem listę najbardziej atrakcyjnych dziewczyn w Polsce i cóż, trudno ukryć – jesteś na  pierwszym miejscu! Będziemy idealną parą!"). Anegdoty o Marku Hłasce pochodzą w znacznej mierze z „Pięknych dwudziestoletnich", nic zatem zaskakującego, że czytamy o dyskusji literackiej na temat socrealizmu, podczas której pisarz zaproponował jakiejś pani, że powinna „po prostu zostać k...".

Agnieszka i Kalina

Ba, jest jeszcze coś. W kolejnych książkach powtarza się to samo grono bohaterów.  Agnieszka Osiecka, główna bohaterka „Życia artystek w PRL", jest jednocześnie drugoplanową bohaterką „Sławnych par" i „Skandalistów" (jako narzeczona Hłaski i żona Wojciecha Frykowskiego; tu następuje znana powszechnie anegdota o kożuchu podarowanym jej przez pierwszego z nich i oddanym drugiemu). Kalina Jędrusik pojawia się w zasadzie wszędzie, a historyjkę o krzyżyku na jej dekolcie zaprezentowanym w „Kabarecie Starszych Panów", który miał do wściekłości (dekolt) doprowadzić Zofię Gomułkową, musimy czytać po raz nie wiadomo który. Podobnie jak o zakochiwaniu się jej kochanków w mężu aktorki Stanisławie Dygacie.

W najróżniejszych kontekstach czytamy o Danielu Olbrychskim (przypomniana zostaje, oczywiście, anegdota o tym, jak obezwładnił terrorystę) i Maryli Rodowicz (choćby o ich konnej podróży do Drohiczyna, podczas której ludzie byli przekonani, że para kręci film). A także o Romanie Polańskim, Krzysztofie Komedzie, Andrzeju Wajdzie, Beacie Tyszkiewicz, Jerzym Skolimowskim czy Elżbiecie Czyżewskiej. Czyli same oczywiste oczywistości dla każdego, kto interesuje się polską kulturą tamtych czasów i przeczytał w życiu parę książek.

A jednak, jak sami państwo zauważyli, anegdoty przytaczane u Sławomira Kopra (i w paru dziesiątkach innych wspomnieniowych pozycji z czasów PRL) przywołuję tu z prawdziwą przyjemnością. I wcale nie zamierzam odradzać państwu lektury „Skandalistów PRL" (i w ogóle całej serii, która jest przyzwoicie napisana, tyle że przeznaczona dla czytelników „niezaawansowanych"). Bo mimo że te anegdoty słyszałem i czytałem już dziesiątki razy, to chętnie je sobie przypomniałem. Może dlatego, że mają prawdziwy urok? Że są kawałkiem świata, którego już nie ma, i dobrą literaturą jednocześnie, bo przecież jest anegdota gatunkiem dziś zanikającym? A może także z tego powodu, że ich bohaterami są ludzie, których podziwiam i którzy są dla nas wszystkich ważni z powodu swoich osiągnięć: filmów, książek, ról, ale także poczucia humoru?

Rozdroże

Dziś prawdziwych anegdot już nie ma – chciałoby się sparafrazować słynną piosenkę Maryli Rodowicz. Nie przypadkiem przywołałem wyżej współczesne informacje znane z tabloidów i najróżniejszych portali plotkarskich. Tym żyje współczesna kultura masowa. „Tańcem z gwiazdami", newsami z Pudelka, zawartością „Faktu" i najróżniejszych „Żyć na gorąco". Połóżmy na jednej szali wyskoki króla TVN Kuby Wojewódzkiego i królowej Dody, a na drugiej anegdoty o wybitnym pisarzu Marku Hłasce i reżyserze Andrzeju Wajdzie. Wiem, że to zabieg demagogiczny, ale chyba przekonująco pokazuje, na czym polega różnica między popkulturą czasów PRL a dzisiejszą.

Wtedy powtarzano przede wszystkim anegdoty o artystach, i to tych naprawdę utalentowanych. Dziś najwięcej mówi się o celebrytach, których osiągnięciem jest skupianie na sobie uwagi mediów. A wiadomo z grubsza, w jaki robi się to sposób. Tymczasem, jako że nie było wtedy bulwarówek ani internetu, za to dobrze miała się cenzura, tajemnice alkowy czasów PRL w zasadzie pozostawały tajemnicami. A wybitni ludzie musieli żyć w anegdocie, jako że prawdy o nich nie można było pisać. Dlatego te opowieści tak celnie ujmują charakter bohaterów.

Teraz jesteśmy w sytuacji, którą dobrze oddają słowa Jana Himilsbacha ze słynnej anegdoty: tyle dzisiaj dróg budują, a człowiek nie ma dokąd pójść. Napisać i powiedzieć można wszystko, tyle że nikogo to szczególnie nie obchodzi. W tamtych czasach, wbrew tytułowi słynnego filmu Andrzeja Wajdy „Wszystko na sprzedaż", m.in. z Czyżewską i Olbrychskim w rolach głównych, nie wszystko było jednak na sprzedaż. Nie dlatego, że ludzie byli inni. Przyglądając się dzisiejszemu zachowaniu wczorajszego Kmicica, można sądzić, iż kompromitowałby się publicznie i w PRL, gdyby mu dano możliwość. Tylko że – na szczęście – wtedy nie miał takiej możliwości. Dziś media są stabloidyzowane, a i my sami mamy mniej lub bardziej stabloidyzowaną świadomość. I wielu ludzi to dostrzega. Dlatego sukces książek Sławomira Kopra, a także nieustająca popularność anegdot (z których zbudowano legendy) Głowackiego, Tyrmanda czy Hłaski może tylko cieszyć. Świadczy bowiem o naszej tęsknocie za lepszym światem.