Zmiany w odpowiedzialności zbiorowej za przestępstwa: Będzie inaczej. Jak? Niech prawnicy kombinują

Mamy już kolejną wersję (z 1 października 2018 r.) projektu ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ma na celu wprowadzenie w Polsce zupełnie nowego modelu odpowiedzialności takich podmiotów. Jest on oparty na szerokim katalogu podstaw odpowiedzialności za przestępstwa i osiągnięcie korzyści majątkowej w związku z przestępstwem, jeśli zostało ono popełnione w bezpośrednim związku z prowadzoną przez podmiot działalnością.

Czytaj także: Im wyższe kary, tym mniej przestępstw i bezpieczniej

Zmienić to, co się nie sprawdziło

Projektowana ustawa ma zastąpić tę o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary z 28 października 2002 r., która okazała się nieskuteczna. Dla stwierdzenia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego wymagała ona bowiem wcześniejszego prawomocnego skazania osoby fizycznej powiązanej z nim. Wymóg ten okazał się w praktyce na tyle trudny do spełnienia, że na podstawie ustawy wszczynano zaledwie kilkadziesiąt postępowań rocznie, a orzekane kary pieniężne były niskie.

Liczy się nawet pośrednia korzyść

Projektowane przepisy odeszły od kłopotliwego wymogu uzyskania prejudykatu – wyroku skazującego osobę fizyczną. W nowym modelu ustalenie, czy zostały spełnione przesłanki odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, będzie następowało niezależnie od postępowań karnych, którymi zostały objęte indywidualne osoby fizyczne. Projekt przewiduje, że podmiot zbiorowy może ponieść odpowiedzialność za przestępstwo, którego znamiona zostały wypełnione poprzez „czyny własne", za które projekt uznaje działanie czy zaniechanie organu tego podmiotu lub umyślne działanie czy zaniechanie członka takiego organu.

Projekt przewiduje także poniesienie odpowiedzialności przed podmiot zbiorowy za czyny innych podmiotów, czyli zabronione, pozostające bezpośrednio w związku z prowadzoną przez ten podmiot działalnością. Chodzi o czyny popełnione przez pracownika, osobę uprawnioną do reprezentacji, nadzoru lub podejmowania decyzji, a także za osobę dopuszczoną do działania przez te osoby. Co ciekawe, odpowiedzialność może powstać, nawet jeśli osoby te dopuściły się nadużycia swoich uprawnień.

Projekt otwiera też drogę do poniesienia odpowiedzialności za podwykonawców podmiotu zbiorowego lub pracowników takich podwykonawców, jeśli przy zachowaniu należytej ostrożności podmiot zbiorowy mógł się dowiedzieć o usiłowaniu popełnienia przestępstwa, a uzyskał z niego choćby pośrednio korzyść majątkową.

To już trzeci tekst projektu, co obrazuje trudności i wyzwania, przed którymi stoi polski prawodawca mający ambitny cel zwiększenia zakresu oraz skuteczności ścigania podmiotów zbiorowych. Projekt jest szeroko inspirowany ustawodawstwem innych państw europejskich. W uzasadnieniu jego autorzy wprost wskazali, że wprowadza on koncepcję quasi-winy własnej podmiotu zbiorowego, jak i tzw. winy anonimowej obecnej w prawie francuskim, niemieckim czy austriackim.

Lektura projektu prowadzi jednak do niejednoznacznych wniosków. Z jednej strony część przepisów jest jasna, a ich cel zrozumiały, ale są fragmenty, które budzą duże wątpliwości. Jako przykład można wskazać kluczową kwestię odpowiedzialności za „niezachowanie ostrożności przez podmiot zbiorowy". W aktualnym tekście projektu stanowi to samodzielną podstawę pociągnięcia do odpowiedzialności za czyn zabroniony popełniony w związku z prowadzoną przez podmiot działalnością.

Zupełnie jednak niejasna jest relacja tego przepisu do pozostałej treści ustawy. W tekście tak projektu, jak i uzasadnienia często jest używane pojęcie „należytej staranności", która według projektodawców ma nawiązywać do art. 355 kodeksu cywilnego. Nie wiadomo jednak, czy „ostrożność" z art. 5 projektu ma coś wspólnego z należytą starannością. Jeśli tak, zaskakuje posługiwanie się przez projektodawcę innymi pojęciami. Jeśli nie, rozsądne wydaje się oczekiwanie, że ustawa zdefiniuje wzorzec „niezachowania ostrożności". Być może dalsze prace nad tekstem ustawy usuną te wątpliwości.

Już teraz jest jednak jasne, że dla działających w Polsce przedsiębiorców nowa ustawa będzie miała znaczenie rewolucyjne. W projektowanej ustawie podmiot zbiorowy może bowiem ponieść odpowiedzialność m.in. jeśli do wyczerpania znamion czynu zabronionego doszło w następstwie takiej nieprawidłowości w jego organizacji, która ułatwiła lub umożliwiła popełnienie czynu zabronionego.

Ustawodawca precyzuje, że taka nieprawidłowość może polegać m.in. na nieokreśleniu zasad postępowania w razie zagrożenia popełnienia czynu zabronionego lub skutków niezachowania reguł ostrożności, na nieokreśleniu zakresu odpowiedzialności organów, pracowników, reprezentantów i innych jednostek organizacyjnych podmiotu, czy też braku wyodrębnienia organu zajmującego się compliance.