W praktyce śledczej zdarza się, że zachodzi konieczność wyjęcia zwłok z grobu. W toku postępowania karnego, w zależności od stadium postępowania, postanowienie w tym zakresie może wydać tylko sąd lub prokurator. Normatywną podstawą jest tu art. 210 k.p.k., który stanowi, że wyłącznym celem ekshumacji mogą być oględziny zwłok lub ich otwarcie. Nie jest w tym przypadku wymagana zgoda (ewentualnie brak sprzeciwu) innych osób, np. krewnych zmarłego. Przeprowadzenie oględzin może być podyktowane np. koniecznością dokonania (ponownej) identyfikacji zwłok przez członków rodziny. Z kolei otwarcie zwłok, czyli ich sekcja, może być spowodowane np. ujawnieniem się nowych okoliczności dotyczących śmierci, wskazujących na podejrzenie, że została ona spowodowana w sposób przestępczy (zob. art. 209 § 1 k.p.k.). Niezależnie od tego jaki cel determinował decyzję o ekshumacji, w każdym przypadku czynność tę dokumentuje się protokolarnie (zob. art. 143 § 1 pkt 4 k.p.k.).
Bez ograniczeń
Przepisy k.p.k., ani wydane na jego podstawie akty wykonawcze, w żaden sposób nie określają sposobu przeprowadzania ekshumacji. Kwestie te reguluje ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz.U. z 2011 r., nr 118, poz. 687 ze zm.) oraz wydane na podstawie jej art. 20 ust. 3 rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz.U. nr 153, poz. 1783 ze zm.).
Oprócz ekshumacji związanej z prowadzonym postępowaniem karnym wyróżnia się tzw. ekshumację prywatną (na umotywowaną prośbę członków rodziny) oraz sanitarną (w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel). Prokurator i sąd mają szerokie uprawnienia, ponieważ mogą zarządzić ekshumację zwłok osób zmarłych na choroby zakaźne także przed upływem 2 lat od dnia zgonu (art. 15 ust. 2 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych; zob. R.A. Stefański, Oględziny i otwarcie zwłok jako czynności procesowe, Prokuratura i Prawo 2005, Nr 3, s. 37).
Od jesieni do wiosny
Ekshumacja jest dopuszczalna – co do zasady – w okresie od 16 października do 15 kwietnia i przeprowadza się ją we wczesnych godzinach rannych. Jest to podyktowane m.in. względami sanitarnymi oraz społeczno – religijnymi. Przepisy nie określają dokładnych godzin przeprowadzania tej czynności procesowej, niemniej jest jasne, że ekshumacji nie powinno wykonywać np. w godzinach przedpołudniowych, popołudniowych czy wieczornych. Możliwość przeprowadzenia ekshumacji poza ww. okresem (np. latem) oraz w innych godzinach niż ranne przewidziano w § 12 ust. 2 pkt 2 cytowanego rozporządzenia. Może do tego dopuścić – przy zachowaniu ustalonych środków ostrożności – właściwy powiatowy lub portowy inspektor sanitarny, który wykonuje nadzór nad ekshumacją. Jest to rozwiązanie zasługujące w pełni na aprobatę, ponieważ wyniki np. ponownej sekcji mogą mieć kluczowe znaczenie dla śledztwa i przyczynić się do wykrycia i zatrzymania sprawcy przestępstwa. O zamierzonej ekshumacji na cmentarzu prokurator lub sąd mają obowiązek zawiadomić na piśmie zarząd cmentarza.
Uprawnienia rodziny
Należy pamiętać, że ekshumacja jest w doktrynie prawa karnego określana mianem tzw. czynności niepowtarzalnej. Zaliczenie jej do tej kategorii nakłada na prokuratora lub sąd obowiązki określone w art. 316 § 1 k.p.k. Przepis ten stanowi, że w sytuacji gdy czynności śledztwa nie będzie można powtórzyć na rozprawie, należy podejrzanego, pokrzywdzonego i ich przedstawicieli ustawowych, a obrońcę i pełnomocnika, jeżeli są już w sprawie ustanowieni, dopuścić do udziału w czynności, chyba że zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki. Przekładając to na język nieprawniczy stwierdzić należy, że przepis ten pozwala, aby przy wyjęciu zwłok z grobu, oprócz prokuratora, policjantów, biegłego, inspektora sanitarnego czy pracowników cmentarza wykopujących trumnę ze zwłokami, obecni byli również członkowie rodziny zmarłego.
