Zainteresowanie transgranicznymi przekształceniami wzrasta również wśród polskich przedsiębiorców, którzy aktywnie uczestniczą w procesach integracyjnych. Interpretacja swobód wspólnotowych nie jest jednak wolna od wątpliwości, o czym świadczy liczne orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości (dawny ETS), a w tym głośne wyroki Daily Mail, Centros, Überseering, Inspire Art., Sevic i Cartesio. Mimo serii wydanych judykatów, wiele problemów związanych z realizacją swobody przedsiębiorczości pozostaje nierozwiązanych. Należy do nich m. in. kwestia transgranicznego przekształcenia spółki, a więc transgranicznej zmiany siedziby statutowej (rejestrowej) spółki, połączonej z przeistoczeniem się w osobę prawną przyjmującego systemu prawnego.
Mimo że problematyka międzynarodowego przekształcenia spółki jest od wielu lat przedmiotem żywej dyskusji prawników, nie była ona dotychczas – poza uwagami na marginesie wyroku Cartesio - bezpośrednio podejmowana w orzecznictwie Trybunału. Prace Komisji Europejskiej (KE) nad projektem Czternastej Dyrektywy dotyczącej transgranicznego przeniesienia siedziby spółki zostały natomiast zawieszone w 2007 r., co spotkało się z szeroką krytyką doktryny oraz Parlamentu Europejskiego. Na tle obecnej sytuacji – niewątpliwie niesprzyjającej realizacji procesów integracyjnych – można jednak zaobserwować zwiastuny korzystnych zmian. Należy do nich zwłaszcza najnowszy wyrok Trybunału z 12 lipca 2012 r. w sprawie Vale Építési Kft (C 378/10), w którym po raz pierwszy wypowiedziano się wprost o relacji pomiędzy prawem do transgranicznego przeniesienia siedziby statutowej spółki, połączonego z jej transgranicznym przekształceniem oraz zasadą swobody przedsiębiorczości. Orzeczenie to można uznać za najważniejszy werdykt Trybunału od sprawy Cartesio. Po drugie zaś KE zakończyła niedawno szerokie konsultacje społeczne na temat przyszłości europejskiego prawa spółek, z których wynika, że jednym z głównych postulatów unijnych przedsiębiorców jest stworzenie wyraźnej regulacji dotyczącej transgranicznego przeniesienia siedziby statutowej spółki, połączonego z jej transgranicznym przekształceniem.
Sprawa Vale dotyczyła sytuacji, w której spółka włoska zamierzała w całości przenieść swoją działalność na Węgry i uzyskać wpis do tamtejszego rejestru, jako węgierska spółka z o.o. Celem tej operacji było zarazem zachowanie ciągłości prawnej obu podmiotów, a więc dokonanie przekształcenia bez jednoczesnej konieczności rozwiązania spółki włoskiej i odrębnego zawiązania nowej spółki węgierskiej. Sądy węgierskie zakwestionowały dopuszczalność tego rodzaju przekształcenia, argumentując, że prawo węgierskie umożliwia tylko przekształcenie o charakterze krajowym, nie zaś międzynarodowym. W wyroku Trybunału z 12 lipca stanowisko to zostało jednak uznane za dyskryminujące podmioty zagraniczne, naruszające zasadę swobody przedsiębiorczości i w efekcie niezgodne z prawem unijnym. W wyroku Vale jednoznacznie przesądzono, że transgraniczne przekształcenie mieści się w zakresie fundamentalnych swobód traktatowych. Trybunał po raz kolejny stwierdził również, że co do zasady operacje przekształcenia spółek należą do zakresu działalności gospodarczej, w odniesieniu do której państwa członkowskie mają obowiązek respektować swobodę przedsiębiorczości. Tym niemniej, jak przyznał Trybunał, brak reguł wspólnotowych dotyczących tego procesu oznacza, że do jego przeprowadzenia należy stosować przepisy wewnętrzne w zakresie przekształceń krajowych. Dokonując oceny miarodajnych norm prawa węgierskiego Trybunał uznał, że: po pierwsze - nie można kwestionować stosowania przepisów węgierskich dotyczących przekształceń wewnętrznych, takich jak przepisy regulujące przygotowywanie bilansu i wykazu składników majątku; po drugie - skoro państwo członkowskie wymaga w odniesieniu do przekształceń wewnętrznych zachowania ciągłości prawnej i ekonomicznej między spółką przekształcaną i przekształconą, obowiązek ten może obejmować także przekształcenia transgraniczne; po trzecie - prawo Unii stoi na przeszkodzie temu, aby w ramach przekształcenia transgranicznego możliwa była odmowa wskazania w rejestrze spółek poprzednika prawnego spółki przekształconej, jeżeli jest to dopuszczalne w przypadku przekształceń wewnętrznych.
Jakkolwiek z orzeczenia Vale wyraźnie wynika prawo europejskich przedsiębiorców do dokonywania transgranicznych przekształceń, jednak w przypadku złożonych procesów restrukturyzacyjnych o charakterze ponadgranicznym samo orzecznictwo Trybunału stanowi zbyt wątłą podstawę do ich skutecznej realizacji. Analiza prawa węgierskiego jasno ukazuje pilną potrzebę harmonizacji omawianej problematyki na szczeblu unijnym. Z uwagi na stopień skomplikowania transgranicznych przekształceń oraz potrzebę ochrony w nich określonych grup interesów jasne jest, że opieranie tych procesów wyłącznie na wykładni norm prawa pierwotnego, to w praktyce zbyt mało, żeby upowszechnić i usprawnić ich przeprowadzanie. Dlatego też nadzieje budzą zakończone niedawno konsultacje KE dotyczące przyszłości europejskiego prawa spółek. Część spośród pytań skierowanych do respondentów obejmowała kwestię transgranicznego przeniesienia siedziby statutowej spółki, połączonego z jej transgranicznym przekształceniem, a w tym, czy prawo unijne powinno w jakiś sposób regulować i ułatwiać prowadzenie tego procesu oraz, jakie powinny być jego przesłanki oraz skutki. Ponad 80 % uczestników konsultacji opowiedziało się za jak najszybszym przyjęciem europejskiej dyrektywy harmonizującej transgraniczne przeniesienie siedziby spółki. Zarazem niemal 50 % odpowiedzi zawierało postulat, że w celu transgranicznego przekształcenia wystarczające powinno być jedynie przerejestrowanie spółki do innego państwa – tj. zmiana jej siedziby statutowej, bez konieczności jednoczesnego przeniesienia faktycznego centrum działalności (siedziby rzeczywistej). Impulsy w kierunku wznowienia prac nad projektem Czternastej Dyrektywy płyną także z kręgów eksperckich KE, a w tym tzw. Grupy refleksji (Reflection Group) - powołanej w grudniu 2010 r. w celu opracowania założeń i kierunków zmian w europejskim prawie spółek. Wydaje się, że najnowsze orzecznictwo Trybunału oraz wyniki konsultacji KE mogą stanowić konieczny impuls, żeby ponownie podjąć prace nad zawieszonym projektem Czternastej Dyrektywy
Na tle omawianych zagadnień dyskusyjna jest natomiast kwestia uzależnienia transgranicznego przekształcenia od jednoczesnej zmiany siedziby statutowej oraz rzeczywistej. W wyrokach Vale i Caresio Trybunał zdaje się skłaniać ku takiemu wymaganiu, powołując się na model transgranicznego przekształcenia spółki europejskiej. Znaczna część doktryny jest jednak przeciwna powyższemu rozwiązaniu. Z zasady swobody osiedlania się spółek można bowiem wywodzić uprawnienie do przeniesienia samej siedziby statutowej w celu transgranicznego przekształcenia, bez jednoczesnego obowiązku zmiany faktycznej (rzeczywistej) lokalizacji spółki. W zaprezentowanych w 2004 r. założeniach KE do projektu Czternastej Dyrektywy także wyraźnie odróżnia się przeniesienie siedziby statutowej, które powinno prowadzić do transgranicznego przekształcenia, od transgranicznego przeniesienia siedziby rzeczywistej – które nie prowadzi do takich skutków. Możliwość transgranicznego przekształcenia bez konieczności zmiany siedziby rzeczywistej przewidziano także w opracowanym przez grupę europejskich ekspertów projekcie rozporządzenia UE o prawie właściwym dla spółek z 2006 r. Mając na uwadze, że Trybunał nie wypowiedział się dotychczas jednoznacznie w powyższej sprawie, dyskusja na ten temat wydaje się otwarta.
