W imieniu żywych karpi: o prawie i jego egzekwowaniu

Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 21 sierpnia 1997 r. (Dz. U. 1997 Nr 111 Poz. 724 z późniejszymi zmianami, zwana dalej „Ustawą") w art. 2 wyznacza zakres jej obowiązywania jako odnoszący się do postępowania ze zwierzętami kręgowymi. Karpie, jako zwierzęta kręgowe, podlegają prawnej ochronie zagwarantowanej powyższą Ustawą, na co, szczególnie w okresie przedświątecznym warto zwrócić uwagę .

Ustawodawca wyraźnie precyzuje pojęcie znęcania się nad zwierzętami ustalając, że jest nim zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpień zwierzętom (art. 6 ust 2 ustawy), zaś w otwartym katalogu przykładów znęcania wymienia m.in. utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania, w tym utrzymywanie ich w stanie rażącego zaniedbania lub niechlujstwa, bądź w pomieszczeniach albo klatkach uniemożliwiających im zachowanie naturalnej pozycji (pkt 10) oraz transport żywych ryb lub ich przetrzymywanie w celu sprzedaży bez dostatecznej ilości wody umożliwiającej oddychanie (pkt 18). Zapis w punkcie 18, odnoszący się wprost do ryb obowiązuje od dnia 1 stycznia 2012 r. (Dz. U. 2011 nr 230 poz. 1373) i wprowadzony został do Ustawy ze względu na istniejący w Polsce problem niewłaściwego przetrzymywania ryb, a zwłaszcza karpi, w okresie wzmożonej ich sprzedaży, w warunkach nie gwarantujących im przebywania w wodzie. Wskazana nowelizacja, poprzez dodanie zapisu w punkcie 18, jednoznacznie określa, że przenoszenie i trzymanie żywych ryb bez wody jest zakazane.

Z kolei art. 5 ustawy o ochronie zwierząt, który brzmi następująco: „każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania" eksponuje nadrzędny cel obowiązywania rzeczonej ustawy. Jest nim humanitarne traktowanie zwierząt czyli postępowania uwzględniające potrzeby zwierzęcia i zapewniające mu opiekę i ochronę ( art. 4 pkt.2 Ustawy ).

Do podstawowych potrzeb życiowych ryb, a w realiach niniejszego opracowania karpi, należy potrzeba przebywania w ich naturalnym środowisku wodnym w taki sposób, który pozwala im zachować naturalną, nie powodującą bólu, pozycję. Potwierdza to specjalistyczna ekspertyza prof. dr hab. Andrzeja Elżanowskiego, przedstawiciela Muzeum i Instytutu Zoologii Polskiej Akademii Nauk. Ze wskazanej ekspertyzy wynika, że „na podstawie zestawienia danych neuroanatomicznych, neurofizjologicznych, farmakologicznych i behawioralnych nie ulega wątpliwości, że karpie odczuwają ból i strach. (...) Badania czynników powodujących stres u karpi w warunkach sprzedaży przeprowadzonej w Zakładzie Ichtiobiologii i Gospodarki Rybackiej PAN w Gołyszu wykazały, że najwyższy poziom hormonów stresu powoduje przebywanie w związanych foliowych torbach."

Przenosząc powyższe na grunt przepisów karnych zawartych w omawianej Ustawy, stwierdzić należy, że takie zachowania jak: przetrzymanie ryb w przetłoczonych basenach, wykluczające utrzymanie i zachowanie naturalnej pozycji, wyjmowanie z basenów w sposób brutalny (zwłaszcza chwytanie w okolicach skrzelowych), umieszczanie w skrzynkach bez wody celem ich prezentacji, pakowanie w worki plastykowe bez wody, które są następnie zawiązywane - wypełniają znamiona przestępstwa znęcania się nad zwierzętami w rozumieniu art. 35 ust. 1a ustawy o ochronie zwierząt. Jeżeli zaś w wyniku powyższych zabiegów dochodzi do śmierci ryby, to mamy do czynienia z przestępstwem uśmiercenia zwierzęcia niezgodnie z prawem, o którym mowa w art. 35 ust. 1 ustawy. Przez niezgodne z prawem uśmiercenie należy rozumieć taki sposób, który nie zapewnił rybie minimum cierpienia fizycznego i psychicznego (art. 33 ust. 1a ustawy). Ponadto, zgodnie z treścią art. 34 ust. pkt 2 zabrania się uśmiercania zwierząt kręgowych w obecności lub przy udziale dzieci. Naruszenie którejkolwiek z powyższych zasad, dotyczących zakazu znęcania się nad zwierzętami lub ich uśmiercania, stanowi przestępstwo zagrożone karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2.

Należy wskazać, że czyny te mają charakter powszechny i są ścigane z urzędu. Oznacza to, że potencjalnie popełnienia ich może dopuścić się każdy, kto postępuje wbrew przepisom ustawy, tj. zarówno sprzedawca karpi, kupujący, osoba transportująca rybę do domu oraz dokonująca jej uśmiercenia rozumianego jako niehumanitarne zabicie zwierzęcia. Obowiązek humanitarnego traktowania zwierząt ciąży na każdym, kto ma jakikolwiek kontakt, choćby tymczasowy i krótkotrwały ze zwierzęciem. Ściganie z urzędu oznacza zaś, że funkcjonariusze policji działający na zlecenie Prokuratora zobowiązani są do zweryfikowania każdego zawiadomienia o podejrzeniu  przestępstwa w takiej sprawie.

Aby sprawie nadać ostatecznie jednoznaczny wydźwięk, trzeba nadmienić iż w listopadzie 2011 r. Prokurator Generalny Pan Andrzej Seremet skierował do wszystkich prokuratur apelacyjnych stosowne wytyczne, odnoszące się do omawianej Ustawy w aspekcie corocznej grudniowej sprzedaży karpi. Prokurator Generalny stwierdził, m.in., „transportowanie żywych ryb w pojemnikach pozbawionych wody lub foliowych workach albo koszykach nie jest humanitarnym traktowaniem zwierząt i wyczerpuje znamiona znęcania przewidzianego w art. 6 ust 2 u.o.z. (transport zwierząt powodujący ich zbędne cierpienie lub stres). Przetrzymywanie zwierząt w pojemnikach pozbawionych wody albo zawierających jej znikomą ilość nie jest humanitarnym traktowaniem zwierząt i wyczerpuje znamiona znęcania z art. 6 ust. 2 pkt 10 u.o.z (utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania w sposób uniemożliwiający im zachowanie ich naturalnej pozycji). Jeśli przetrzymywanie lub transportowanie ryb w opisany powyżej sposób prowadzi do ich zgonu wskutek uduszenia, to czyn taki kwalifikować należy jako niehumanitarne zabicie zwierzęcia".

Pomimo kategorycznej wykładni i wytycznych Prokuratora Generalnego, większość spraw karnych, zainicjowanych zawiadomieniem o podejrzeniu popełnienia przestępstwa znęcania się nad karpiami lub ich uśmiercania wbrew przepisom ustawy, zakończonych zostaje na etapie postępowania przygotowawczego postanowieniem o odmowie wszczęcia postępowania lub o umorzeniu postępowania. Podstawy umorzenia w sprawach dotyczących znęcania się nad karpiami są następujące: stwierdzenie przez organ ścigania, że czynu nie popełniono lub brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia (art. 17 § 1 pkt 1 k.p.k. ), bądź stwierdzenie, że czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego (art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k.), bądź stwierdzenie, że społeczna szkodliwość czynu zabronionego jest znikoma (art. 17 § 1 pkt 3 k.p.k.).

Warto jednak wskazać, że owe postanowienia w przedmiocie odmowy wszczęcia postępowania lub umorzenia postępowania nie są prawomocne i przysługuje na nie zażalenie do właściwego miejscowo i rzeczowo Sądu Rejonowego. Z informacji uzyskanych od wielu organizacji pozarządowych zajmujących się ochroną zwierząt na terenie całej Polski wynika, że Sądy uznając  m.in. odmowę wszczęcia lub umorzenie postępowania za przedwczesną, uwzględniają zażalenia wniesione przez organizacje, które w sprawie występują jako pokrzywdzeni (przy czym status pokrzywdzonego w sprawie dotyczącej przestępstw z ustawy o ochronie zwierząt może mieć tylko taka organizacja pozarządowa, która w swojej statutowej działalności ma zapisaną ochronę zwierząt). Sąd, aprobując argumentacje zawartą w zażaleniu pokrzywdzonego, może wskazać jakie czynności i dowody winny być przeprowadzone i przekaże sprawę co do dalszego prowadzenia Prokuraturze i Policji. Naturalnie Prokurator, po przeprowadzeniu określonych czynności dowodowych, ma możliwość ponownie stwierdzić, że nie istnieją podstawy do skierowania aktu oskarżenia do Sądu i po raz drugi umorzyć postępowanie. Taka decyzja nie zamyka jednak drogi do dalszego prowadzenia postępowania przed Sądem. Zgodnie bowiem z brzmieniem art. 55 § 1 k.p.k. w razie powtórnego wydania przez prokuratora postanowienia o odmowie wszczęcia lub o umorzeniu postępowania pokrzywdzony może w terminie miesiąca od doręczenia mu zawiadomienia o postanowieniu wnieść akt oskarżenia do Sądu. Jest to tzw. subsydiarny akt oskarżenia, zaś pokrzywdzony będzie w postępowaniu sądowym występował w charakterze oskarżyciela subsydiarnego. Należy pamiętać, że taki akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego (art. 55 § 2 k.p.k.). Złożenie i popieranie przed sądem takiego aktu oskarżenia  skutkuje przeprowadzeniem postępowania dowodowego i w efekcie  wydaniem wyroku.

Aktualnie przed jednym z warszawskich sądów rejonowych toczy się postępowania karne zainicjowane subsydiarnym aktem oskarżenia, wniesionym w wyżej opisanym trybie przez organizację pozarządową. Oskarżenie dotyczy znęcania się nad karpiami i uśmiercania ich w sposób niezgodny z prawem. Z informacji uzyskanych od organizacji działających na rzecz prawnej ochrony karpi w Polsce wynika, że jest to najprawdopodobniej pierwszy przypadek, gdy sprawa dotycząca karpi trafiła na wokandę sądowa i doczeka się wyroku.

Konkludując niniejsze opracowanie, wskazać należy, że przenoszenie żywych karpi do domów w sposób zgodny z zasadami humanitarnego traktowania zwierząt jest praktycznie niemożliwe do zrealizowania, dlatego optymalnym rozwiązaniem byłby zakaz sprzedaży żywych ryb. Zaspokoi to zarówno interesy konsumentów, zapewni ochronę żywym karpiom przed zbędnym cierpieniem i ostatecznie wyeliminuje problem ich niehumanitarnego traktowania podczas przedświątecznej sprzedaży.