Kleiber: Polityka przesłania rzeczywistość

Społeczeństwo polskie jest skłócone z powodu radykalnego sporu politycznego. W prasie czytamy mnóstwo tekstów stawiających krytyczną diagnozę takiego stanu rzeczy. Najwyższy więc czas na propozycje terapii.

Zacznijmy dyskusję od rzeczy podstawowych. Wyróżnijmy roboczo trzy poziomy uczestnictwa każdego z nas w życiu społecznym. Pierwszym niech będzie rodzina i najbliżsi przyjaciele, drugim – znajomi (sąsiedzi, współpracownicy, koledzy), wreszcie trzecim – krąg znajomych sieciowych stworzony przez nowe technologie komunikacyjne, a w szczególności przez uczestnictwo w mediach społecznościowych. O ile w sensie statystycznym można zapewne uznać, że w ostatnich latach poziom pierwszy zachowuje w przybliżeniu swe znaczenie w naszym życiu, a trzeci bardzo się rozszerza, o tyle wyraźnie widoczne jest osłabienie poziomu drugiego. I to staje się podłożem wielkiego społecznego problemu. Właśnie bowiem bliżsi i dalsi znajomi odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu naszych zdolności negocjacyjnych i uczą zawierania racjonalnych kompromisów, czyli rzeczy tak odczuwalnie nieobecnych w naszym życiu publicznym.

Niski kapitał społeczny

Przebywając dla przykładu wiele godzin obok kolegi w jednostce Ochotniczej Straży Pożarnej możemy nie cierpieć jego poglądów, musimy jednak szukać z nim porozumienia, aby prawidłowo wykonywać wspólne obowiązki. Mogę być osobą bardzo religijną, a kolega w pracy zagorzałym agnostykiem, ale wymagające współpracy zadania uświadamiają nam obu dzień po dniu wspólnotę celów i poczucie, że jesteśmy obywatelami swojej społeczności i swojego państwa. To klucz do zrozumienia wagi pielęgnowania kontaktów ze swym otoczeniem w kręgu różnego rodzaju znajomych i współpracowników.

Jestem głęboko zaniepokojony, gdy czytam, że zdecydowana większość Polaków nie ma żadnych pozytywnych kontaktów z sąsiadami, konkurencyjna atmosfera w pracy wyklucza zawieranie przyjaźni, a w organizacjach społecznych częściej się kłócimy niż harmonijnie współpracujemy. Wygląda na to, że dawno zidentyfikowana nasza słabość w postaci fatalnie niskiego kapitału społecznego nie stanowi dla nas żadnej nauczki – wiemy, że jest źle i nic nie robimy, aby było lepiej. Nieumiejętność dyskusji sprawia, że tracimy zdolność do postrzegania i rozumienia niewygodnych dla nas faktów. Patrzymy wtedy na świat w bardzo stronniczy sposób, co z kolei oznacza, że stajemy się podatni na ekstremalne poglądy polityczne, których skrajność usprawiedliwia w naszych oczach własną niezdolność do zachowań konsensualnych. Zaczynamy lubić wyłącznie ludzi o poglądach podobnych do naszych i nie cierpimy pozostałych.

Nasza niezdolność do utożsamiania się z naturalnym otoczeniem nie pozostawia nam wyboru – stajemy się skazani na silną identyfikację z „wielką" polityką, odbieraną bardzo emocjonalnie i zniekształcaną przez niektóre popularne, ale często stronnicze media. W konsekwencji czujemy się fatalnie, gdy rządzą ci „inni", ale odzyskujemy optymizm, gdy do głosu dochodzą „nasi". A wtedy konsekwentnie nie dostrzegamy już żadnych błędów przez nich popełnianych.

Modlitwa za sąsiada

Naszą tożsamość definiują strony sporu politycznego, polityka okazuje się raptem być w centrum naszego zachowania i naszych emocji. A polityka nie jest w stanie sprostać takim wyzwaniom. Stając się naszą moralną identyfikacją, czyni kompromis dyshonorem, eliminując de facto całe polityczne centrum.

Syndrom ten wzmocnił w ostatnich dekadach proces transformacji naszego kraju. Daliśmy się przekonać, że życiowy sukces to autonomiczna sprawa każdego z nas, a wolność pozwala zapomnieć o potrzebie współpracy i współodpowiedzialności za dobro wspólne.

Tymczasem to nieprawda, przekonałem się o tym naocznie, mieszkając w różnych krajach. Dla przykładu – w Kalifornii, na osiedlu kilkunastu małych domków na przedmieściach dużego miasta zachorował ciężko jeden z mieszkańców. I stała się wtedy rzecz dla mnie zdumiewająca – co wieczór wszyscy sąsiedzi schodzili się w kolejnym domu na choćby 10 minut, tworzyli w pokoju krąg, trzymając się za ręce, modlili się o zdrowie dla chorego, a potem się zastanawiali, jak można byłoby mu pomóc.

Czy można sobie wyobrazić taką sytuację w Polsce? To powinno nas naprawdę martwić, bo taka właśnie wrażliwość i takie zachowania są podstawą budowania wspólnego dobra.

Bez tego nic się nam nie uda. Na pytanie o drogi wyjścia z tej fatalnej sytuacji właściwa odpowiedź jest może dzisiaj taka: poszukujmy aktywnie równowagi pomiędzy emocjonalnym zaangażowaniem w politykę na najwyższym poziomie a obywatelskim budowaniem relacji lokalnych. Rozmawiajmy, przekonujmy się, szukajmy wspólnej drogi załatwiania istniejących wokół nas problemów. Nauczmy się godzić racje. Zainteresujmy się lokalnym samorządem, wybierajmy do niego społeczników, a nie przedstawicieli silnych ogólnokrajowych partii, mających środki na promocję i znających techniki piarowskiego wspierania swych kandydatów. Wykorzystajmy możliwości oferowane przez lokalne budżety partycypacyjne, bierzmy aktywny udział w spotkaniach z naszymi przedstawicielami w samorządach. Domagajmy się od mediów upowszechniania opinii wyrażanych przez obywateli i ich organizacje, a nie – jak to z reguły jest dzisiaj – polityków, do znudzenia tych samych, pojawiających się parę razy dziennie w gazetach, telewizji, radiu i internecie.

Taki mamy standard

Innymi słowy wspierajmy działania typowe dla społeczeństwa prawdziwie obywatelskiego, będącego w dłuższej perspektywie jedynym gwarantem racjonalnej, merytorycznej polityki dbającej o interes ogółu. Obniżenie zaś poziomu naszego zainteresowania wystąpieniami polityków skoncentrowanych na partyjnej walce i rzadko odnoszących się do rzeczywistych, strategicznych wyzwań stojących przed nami, będzie miało jeszcze i tę zaletę, że w miejsce płytkiego populizmu pojawi się z konieczności w ich wypowiedziach konkret – wzorce pochodzące z państw szczycących się ugruntowaną demokracją mówią o tym jednoznacznie. A może także w dodatku ośmieli ich do prowadzenia normalnej rozmowy – dzisiaj jest wielu polityków z jednej i drugiej strony, którzy nigdy nie odważyli się powiedzieć choćby jednego pozytywnego słowa o planach swych adwersarzy. Nawet jeśli mieliby pewnie ochotę, to jakoś „nie wypada".