Stanisław Żaryn: Kontrola nad kontrolą to nie pusty slogan

Od wielu dni w mediach trwają ataki na polskie służby specjalne. Formułuje się wiele nieuprawnionych tez, które wymagają komentarza. Funkcjonujący w Polsce nadzór nad systemem kontroli operacyjnej jest rygorystyczny. Od lat głównym organem podejmującym decyzje dotyczące rozpoczęcia takiej kontroli jest sąd. Na ten aspekt wskazywał również były wiceszef ABW z czasów rządów PO-PSL Jacek Mąka: „przyjęty w naszym kraju model sądowego nadzoru nad stosowaniem podsłuchu jest w dalszym ciągu jednym z nielicznych w Europie, który poddaje podsłuch ex ante całkowitej kontroli ze strony niezależnego organu, jakim jest sąd. Pod tym względem jest to jedno z najbardziej rygorystycznych rozwiązań". Rzeczywiście, umiejscowienie kontroli sądowej w procedurze zarządzania kontroli operacyjnej nie jest wcale normą w krajach UE. Wskazuje to jednoznacznie, że nagłaśniane ostatnio tezy, mówiące o niewystarczających rozwiązaniach prawnych dotyczących kontroli działań operacyjnych w Polsce, są tezami nieracjonalnymi. W naszym kraju, zwłaszcza po zmianach w 2016 r., mamy kontrolę o wyższych standardach niż w wielu krajach zachodnich.

Ostateczna konieczność

Dziś w Polsce metody kontroli operacyjnej są przypisane jedynie do wskazanych prawem instytucji uprawnionych do prowadzenia działań operacyjnych oraz jest ona stosowana – po uzyskaniu wymaganych zgód – jedynie w sprawach wyliczonych w ustawach. I to tylko wtedy, jeśli „inne środki okazały się bezskuteczne albo będą nieprzydatne". Działania operacyjne można prowadzić jedynie przez okres wskazany w ustawie.

Przepisy jasno wskazują, że na stosowanie kontroli operacyjnej wymagana jest zgoda prokuratora oraz sądu. Jeśli wniosek zyskuje aprobatę uprawnionego prokuratora, trafia do sądu. Wniosek musi zawierać „opis przestępstwa z podaniem, w miarę możliwości, jego kwalifikacji prawnej; okoliczności uzasadniające potrzebę zastosowania kontroli operacyjnej, w tym stwierdzonej bezskuteczności lub nieprzydatności innych środków; dane osoby lub inne dane pozwalające na jednoznaczne określenie podmiotu lub przedmiotu, wobec którego stosowana będzie kontrola operacyjna, ze wskazaniem miejsca lub sposobu jej stosowania; cel, czas i rodzaj prowadzonej kontroli operacyjnej".

Czytaj więcej

Polityka

Szpiegowanie Brejzy. Komentarz rzecznika ministra koordynatora służb specjalnych

- Sugestie, że polskie służby wykorzystują metody pracy operacyjnej do walki politycznej, są nieprawdziwe - komentuje doniesienia agencji AP w sprawie szpiegowania senatora Krzysztofa Brejzy rzecznik ministra koordynatora służb specjalnych Stanisław Żaryn.

Sąd musi ocenić, czy służba ma argumenty przemawiające za tym, by właśnie w danej sprawie włączyć kontrolę operacyjną. Jak wskazują A. Tomaszuk, D. Piekarski i P. Opitek, prokuratorzy zajmujący się w praktyce sprawami kontroli operacyjnej: „wniosek o zarządzenie przez sąd kontroli operacyjnej oraz materiały, na podstawie których został on przygotowany, powinny szczegółowo wskazywać, że wyczerpano inne ścieżki efektywnego gromadzenia informacji i danych, a kontrola operacyjna w realiach sprawy stanowi ostateczną konieczność". Od opisanej procedury istnieją tylko dwa wyjątki. Pierwszy dotyczy działań podjętych w przypadku niecierpiącym zwłoki, a drugi – działań antyterrorystycznych wobec cudzoziemców.

Metoda jest drugorzędna

Podstawowym rozwiązaniem w naszym systemie prawnym jest model trzyetapowego uzyskiwania zgody na kontrolę operacyjną – szef uprawnionej służby, prokurator oraz sąd. Jest to uzasadnione, bowiem kontrola operacyjna z natury rzeczy ingeruje w sferę prywatności. Dziś przepisy – ujednolicone w 2016 r. – mówią, że „kontrola operacyjna prowadzona jest niejawnie i polega na: 1) uzyskiwaniu i utrwalaniu treści rozmów prowadzonych przy użyciu środków technicznych, w tym za pomocą sieci telekomunikacyjnych; 2) uzyskiwaniu i utrwalaniu obrazu lub dźwięku osób z pomieszczeń, środków transportu lub miejsc innych niż miejsca publiczne; 3) uzyskiwaniu i utrwalaniu treści korespondencji, w tym korespondencji prowadzonej za pomocą środków komunikacji elektronicznej; 4) uzyskiwaniu i utrwalaniu danych zawartych w informatycznych nośnikach danych, telekomunikacyjnych urządzeniach końcowych, systemach informatycznych i teleinformatycznych; 5) uzyskiwaniu dostępu i kontroli zawartości przesyłek".

Za każdym razem wniosek o rozpoczęcie kontroli operacyjnej, trafiający do sądu, musi przywoływać konkretne przepisy prawa, będące podstawą działań. A zatem sąd ma świadomość, o jakiej działalności w ramach kontroli operacyjnej mowa. Sprawą drugorzędną jest – wbrew temu, co twierdzą niektórzy komentatorzy – metoda, jaką służba będzie osiągać określone cele. Sąd nie decyduje, ani nie ocenia tego, jakimi metodami ma być prowadzona kontrola zawartości przesyłek, ani w jaki sposób służba ma się kontaktować z operatorem telekomunikacyjnym, by pozyskać dane. Sąd wydaje zgodę na gromadzenie określonych danych, zgodnie z cytowanym powyżej przepisem.

Metoda działań jest drugorzędna, bo informowanie sądu, w jaki sposób służba będzie zakładała tzw. podsłuch pokojowy, czy też w jaki sposób pozyska dane z telefonu, nie wnosi nic do sprawy, a poza tym mogłoby stać w sprzeczności z ograniczeniami prawnymi dotyczącymi ochrony form i metod pracy. Jeszcze bardziej absurdalne są pomysły, które wskazują, że w ustawach powinno być zapisane, jakimi metodami pracy operacyjnej mogą posługiwać się służby, a które metody pracy powinny być wyłączone. To oznaczałoby jedynie paraliż służb przy obecnym tempie rozwoju technologicznego.

Przepisy mówią jednoznacznie, że w ramach kontroli operacyjnej uprawnione służby mogą pobierać dane z nośników danych i telekomunikacyjnych urządzeń końcowych. Nie przewidują ograniczeń dla rodzaju danych, które mogą zostać pobrane. To pokazuje, że niektóre tezy promowane obecnie przez media i polityków, wskazujące na istnienie rzekomych ograniczeń, nie mają odzwierciedlenia w przepisach. Podobnie należy ocenić te argumenty, które wskazują, że kontrola operacyjna prowadzona nie w oparciu o współpracę z operatorami telekomunikacyjnymi wykracza poza prawo. To myślenie absurdalne, które czyni z operatorów telekomunikacyjnych – prywatnych firm – gwaranta działań uprawnionych służb. Dodatkowo jeden z zawartych w przepisach punktów mówi wprost, że kontrola ta polega również na „uzyskiwaniu i utrwalaniu treści rozmów prowadzonych przy użyciu środków technicznych, w tym za pomocą sieci telekomunikacyjnych". A zatem mowa nie tylko o komunikacji w oparciu o sieć telekomunikacyjną.

Dokumenty są niszczone

Obecne prawo wskazuje jednoznacznie, że służby w ramach kontroli operacyjnej mają możliwość pobierania danych z szeregu różnych nośników i obszarów działalności człowieka. Powtórzmy – robią to na podstawie postanowienia sądu, który musi wydać zgodę na działania ingerujące w swojej istocie w prawo do prywatności. Do tej ingerencji służby są uprawnione.

Wnioski dotyczące pracy operacyjnej są oceniane przez sąd, a sposób funkcjonowania systemów teleinformatycznych wykorzystywanych w pracy operacyjnej zapewnia rozliczalność użytkownika. Tak robią służby na całym świecie. Wskazywanie, że służby mogą „podłączać się" do kogo chcą, jak chcą i kiedy uznają to za stosowne, jest absurdalnym nieporozumieniem. Każde takie działanie odkłada się przecież w systemie, którym dysponuje służba.