Między futbolem a kulturą

Nie tak dawno, po spotkaniu grupy twórców u Jacka Wekslera, szefa gabinetu politycznego ministra kultury, dyskutowaliśmy prywatnie na korytarzu o tym, czy rząd nie chce nas przypadkiem wykorzystać do realizacji swojej polityki. Pan Weksler, słysząc to, podszedł do nas i zapewnił: „Proszę się nie obawiać. My tu nie uprawiamy żadnej polityki”.

Szef gabinetu politycznego oświadczył, że nie uprawia żadnej polityki! Ja rozumiem, że Jacek Weksler chciał nas w ten sposób zapewnić, że krakowski Kongres Kultury nie będzie służył doraźnym celom Platformy Obywatelskiej, że nie zostaniemy wykorzystani do walki z opozycją ani zmanipulowani. Ale przywołuję to półprywatne stwierdzenie pana Wekslera dlatego że ujawnia – mimochodem – wiarę w to, że można kulturę uprawiać bez polityki.

Pan Weksler każe nam się nie bać. A ja się właśnie boję. Boję się, że efektem kongresu będzie nieuprawianie żadnej polityki, w tym nieuprawianie polityki kulturalnej. Co za tym idzie nieuprawianie żadnej kultury.

Podczas Kongresu Kultury mówiliśmy o przestrzeniach twórczości. Ja mówiłem o tym, w jaki sposób te przestrzenie zanikają. A zanikają poprzez brak zaufania władzy do instytucji publicznych – nieważne, czy państwowych czy niezależnych. Żeby było jasne: instytucje publiczne to takie miejsca, jak Muzeum Narodowe, Zachęta, teatry miejskie czy telewizja publiczna. Miejsca, z których każdy może korzystać, niezależnie od zamożności. Potrzebujemy autonomicznych i silnych publicznych instytucji kultury, ponieważ tylko one mogą zapewnić obywatelom dostęp do kultury.

[srodtytul]Pieniądze w stadion[/srodtytul]

Jeśli w tym samym czasie, w którym obradowaliśmy w Krakowie, urzędnicy systematycznie zmniejszali budżety przodujących, dobrze zarządzanych polskich teatrów do tego stopnia, że mogą tylko opłacić koszty stałe i nie stać ich na produkcję nowych spektakli – to jak ja, reżyser teatralny, miałbym mówić o przestrzeniach twórczości?

Nie chodzi mi o to, że tylko państwo ma za te instytucje płacić – to mogą też być fundacje. Ale państwo ma obowiązek stworzenia takich ram prawnych, aby te instytucje publiczne mogły się rozwijać autonomicznie i niezależnie od nacisków politycznych. Żeby mogły realizować swój program niezależnie od aktualnych kaprysów urzędników. Dzisiaj takiej sytuacji nie ma. I kiedy usłyszałem na krakowskim kongresie, że potrzebujemy nowego planu Balcerowicza dla kultury, to zacząłem się bać, że po takim planie nie będzie już żadnych instytucji publicznych.

Ideologia decentralizacji i prywatyzacji konsekwentnie osłabia instytucje publiczne. Państwo – miasta, samorządy, gminy – konsekwentnie zmniejsza dotacje dla instytucji publicznych. A jak słyszymy, wzrost gospodarczy ciągle jest, więc przecież pieniędzy nie powinno być mniej – najwyżej tyle samo. Więc co się dzieje z pieniędzmi z naszego cudownego wzrostu gospodarczego? To nie jest tak, że nie ma tych pieniędzy – te pieniądze są, ale zainwestowane w Stadion Narodowy. Bo nasze państwo ma pomysł na stadion, ale nie ma pomysłu na kształt kultury.

[srodtytul]Priorytety premiera[/srodtytul]

Dlaczego tak jest? Ponieważ nasze elity polityczne się kulturą kompletnie nie interesują. Mają zupełnie inne priorytety.

Premier fotografuje się często, grając w piłkę nożną. Kiedy się ostatni raz sfotografował na spektaklu teatralnym? A może poprzedni premier korzystał z publicznych instytucji kultury? Może ten wcześniejszy szef rządu? A może prezydent? Obecny lub poprzedni? Posłowie z Komisji Kultury?

Uczestnictwo w kulturze polskiej to rozmowa, jaka się toczy od wieków między Kochanowskim, Szopenem, Rejem, Nałkowską i Janion. To rozmowa, w której każdy z nas może uczestniczyć, wypożyczając książkę z biblioteki – ale tylko jeśli ta książka będzie w tej bibliotece, jeśli będziemy umieli ją przeczytać i jeśli w danej wsi w ogóle będzie biblioteka.

Rząd, klasa polityczna i nawet premier i prezydent, jeśli nie chcą, mogą w tej rozmowie nie uczestniczyć – ich prawo. Ale na to, by tę rozmowę zakończyli, prywatyzując i decentralizując, ładując wszystkie pieniądze w piłkę nożną, my pozwolić nie możemy.[wyimek]Twórcy sobie poradzą bez pomocy państwa. Mogą pracować choćby za granicą. Ale nastolatek ze wsi pod Chełmem nie dowie się, jaka jest różnica między Szopenem a Schopenhauerem[/wyimek]

Tym bardziej że jest to niezgodne z punktem 1 artykułu 6 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Punkt ten mówi, że „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. W moim rozumieniu upowszechnianie kultury realizuje na przykład Program II Polskiego Radia, ponieważ każdy obywatel, który ma dostęp do radia, ma dostęp do dóbr kultury najwyższej jakości.

W dyskusji o kulturze pojawiło się niedawno pytanie, dlaczego radiowa Dwójka jest taka droga, skoro RMF Classic, też nadając muzykę poważną, umie wypracować zysk. Uznałem wówczas, że jest to pytanie czysto polemiczne i prowokacyjne. Okazuje się jednak, że są ludzie, którzy nie rozumieją różnicy między radiową Dwójką a RMF Classic.

Różnica między kulturotwórczą stacją radiową a komercyjną stacją nadającą szlagiery jest oczywista: jedna służy do wypracowania zysku, druga dostarcza obywatelom kultury.

RMF Classic jest bardzo sprawną, skuteczną, dobrze zarządzaną i dobrze prosperującą firmą. Ale uważanie jej za wzór funkcjonowania dla całej sfery kultury jest po prostu brednią. Warto byłoby wreszcie przestać traktować takie brednie jako propozycje skutecznego zarządzania kulturą.

[srodtytul]Kultura jak czysta woda[/srodtytul]

Tu chodzi naprawdę o kulturę polską: o to, czy ma, jak to ujął Juliusz Słowacki, „zapalać dusze na nowe wieki i czyny”, czy ma się stać po prostu kolejną gałęzią gospodarki.

Jeśli mamy dyskutować o zmianach systemowych, to nie o takich, które skuteczniej podłączą kulturę do gospodarki rynkowej, lecz o takich, które skutecznie skierują pieniądze z gospodarki do silnych instytucji kultury.

Silne instytucje są gwarantem stabilnego rozwoju kultury. Silne instytucje, które nie zależą od doraźnych grantów na realizację każdego projektu. A stabilne instytucje są potrzebne – nie artystom, ale obywatelom. Ponieważ każdy obywatel Rzeczypospolitej ma prawo do kultury, tak jak ma prawo do czystej wody i opieki medycznej.

Czy kultura jest w Polsce dobrem publicznym tak jak transport miejski i czysta woda? Czy wszyscy obywatele mają dostęp do kultury najwyższej jakości? I czy nasza polityka kulturalna zbliża nas do tego celu – czy oddala? Czy w ogóle chcemy przestrzegać szóstego artykułu konstytucji?