Jakub Sokołowski: Ubóstwo danych o ubóstwie

Politycy głodzą dzieci”, „6 zł na żywność dziennie”, „Szokujące dane: coraz bardziej przybywa Polaków żyjących w skrajnej biedzie! Co na to rząd i prezydent?” – to tylko kilka nagłówków z 2015 r., kiedy w skrajnym ubóstwie żyło 6,5 proc. polskiego społeczeństwa. Pomimo przewidywań ekspertów, że w walce z ubóstwem cofniemy się do roku, w którym 2,5 mln osób w Polsce zmagało się ze skrajną biedą, skala ubóstwa w 2022 r. nie wzrosła. Czy zadziałało zwiększone wsparcie socjalne, a może dane GUS nie mówią nam wszystkiego o biedzie w Polsce?

Ze względu na wysoką inflację, rok 2022 przyniósł realny spadek dochodów gospodarstw domowych w Polsce, przeciętnie o 2,6 proc. Nie bez przyczyny eksperci podejrzewali, że przez spadek dochodów wzrośnie skala ubóstwa, nawet do poziomu z kryzysowego 2015 r. Jednak, zgodnie z danymi GUS z końca czerwca, w 2022 r., mniej niż 5 proc. osób w Polsce zmaga się ze skrajnym ubóstwem i żyje poniżej minimum egzystencji, czyli za 835 zł miesięcznie.

Zaskoczyło ekspertów to, że w porównaniu z rokiem 2021 skala ubóstwa w 2022 się nie zmieniła. Oznacza to, że inflacja i kryzys energetyczny wywołany rosyjską inwazją na Ukrainę nie wpłynęły na pogorszenie sytuacji materialnej osób z niskimi dochodami.

Rozwiązanie problemu ustawą

W Polsce jedną z kluczowych miar ubóstwa jest ubóstwo skrajne, wyznaczające niski poziom zaspokajania potrzeb. Poniżej tego poziomu występuje biologiczne zagrożenie życia i rozwoju psychofizycznego. W 2022 r. minimum egzystencji wyniosło 835 zł dla osoby samotnej i 2254 zł w czteroosobowej rodzinie.

Kwota w wypadku rodzin nie dzieli się w prosty sposób na cztery, ale uwzględnia ekwiwalizację. To sposób liczenia dochodu na głowę w rodzinie, gdzie każdy kolejny jej członek ma przypisaną odpowiednią wagę. I tak pierwsza dorosła osoba w rodzinie liczona jest jako 1, druga jako 0,7, a każde dziecko jako 0,5. Dochód 2254 zł w czteroosobowej rodzinie z dwójką dzieci dzieli się na 2,7, dając 835 zł na głowę. Za taką kwotę lub poniżej jej żyło w Polsce ponad 1,5 mln osób.

Inflacja spowodowała, że kwota minimum egzystencji dla osoby samotnej jest wyższa niż kryterium drugiego sposobu mierzenia ubóstwa, czyli ubóstwa ustawowego. Ubóstwo ustawowe odpowiada progom dochodowym uprawniającym do ubiegania się o świadczenie pieniężne z pomocy społecznej. W 2022 r. dla osoby samotnie gospodarującej było to 776 zł, a dla osoby w rodzinie 600 zł. Zasięg ubóstwa ustawowego sięga 7 proc. osób żyjących w Polsce. W przypadku ubóstwa ustawowego skala zjawiska nie jest największym problemem.

Największym problemem jest to, że minimum egzystencji jest wyższe niż próg dochodowy, który uprawnia do przyznania wsparcia socjalnego. Oznacza to, że część osób poniżej minimum egzystencji nie kwalifikuje się do otrzymania wsparcia socjalnego, np. gdy dochód wynosi 800 zł, czyli tylko 34 zł powyżej progu socjalnego. Taka osoba nie otrzyma wsparcia socjalnego, ale jej dochód jest o 35 zł niższy niż kwota, która zapewnia „alarmowy” poziom konsumpcji, czyli minimum egzystencji.

Dlatego, oprócz waloryzowania wysokości świadczeń, konieczne jest też waloryzowanie progów uprawniających do otrzymania wsparcia. Niestety, przed nami długa droga – ani wysokość świadczeń, ani progów dochodowych nie jest waloryzowana automatycznie i według jasno zdefiniowanego kryterium, np. w oparciu o wskaźnik inflacji, tak jak w przypadku emerytur.

Dlaczego, pomimo spadku dochodów, który jest bardziej dotkliwy dla osób w trudnej sytuacji materialnej, skala ubóstwa nie wzrosła? Odpowiedzi można szukać w podniesieniu progów dochodowych umożliwiających otrzymanie świadczeń socjalnych i wzroście samych transferów w kryzysowym roku. Pomocne mogły okazać się też inne instrumenty wprowadzane przez rząd w ramach tarczy antyinflacyjnej. Do odpowiedzi na to pytanie potrzebny byłby jednak dostęp do danych, na podstawie których GUS określa skalę ubóstwa.

Czego nie mówią dane o ubóstwie

Zgodnie z danymi GUS skala ubóstwa nie wzrosła. Nie wiemy jednak niczego o dotkliwości tego zjawiska wśród osób w trudnej sytuacji materialnej i kryzysie ubóstwa. Może się okazać, że sytuacja osób z 5-proc. grupy ubogich znacznie się pogorszyła w porównaniu z 2022 r. Mimo że udało się uniknąć sytuacji, w której coraz więcej osób zmaga się z ubóstwem, nie możemy zapominać, że gdy rosną ceny, osoby najbiedniejsze mogą ograniczać konsumpcję, np. rezygnując z właściwego ogrzewania domu. W takiej sytuacji będziemy mówili o ubóstwie energetycznym.

Jak pokazują badania Instytutu Badań Strukturalnych, skala ubóstwa energetycznego 2021 r. (ostatni rok z dostępnymi danymi GUS) był pierwszym rokiem po latach spadków, kiedy skala ubóstwa energetycznego w Polsce wzrosła. To właśnie w tym roku rozpoczął się kryzys energetyczny, spotęgowany inwazją Rosji na Ukrainę w 2022 r.