PGNiG i Gazprom w arbitrażu

1

. Rola arbitrażu jako metody rozstrzygania sporów z udziałem polskich przedsiębiorców, zwłaszcza w międzynarodowym obrocie handlowym, stale rośnie. Swoją popularność arbitraż - który jako prywatny sposób rozstrzygania sporów jest tak stary, jak stary jest handel - zawdzięcza, z jednej strony, uwarunkowaniom wynikającym z praktyki stosunków handlowych nawiązywanych przez przedsiębiorców z różnych państw, a z drugiej, wyraźnie przychylnemu nastawieniu współczesnych systemów prawnych, w tym m.in. polskiego porządku prawnego do arbitrażu, jako alternatywnego sposobu rozstrzygania sporów, przede wszystkim gospodarczych

2.

W kontraktach zawieranych w międzynarodowym obrocie handlowym z reguły zamieszczane są zapisy na sąd polubowny, stały względnie ad hoc albo tzw. administrowany2, w zależności od preferencji stron. Poddanie rozstrzygnięcia ewentualnych sporów kompetencji sądu polubownego w odpowiedniej klauzuli kontraktu (stanowiącej - pod względem prawnym - odrębną od kontraktu - umowę o arbitraż) jest obecnie rozwiązaniem tak standardowym, że sama zasada tej kompetencji nie stanowi, na ogół, przedmiotu kontrowersji między stronami negocjującymi warunki kontraktu, niezależnie od tego, z jakich państw pochodzą strony, co jest przedmiotem kontraktu, jaka jest jego wartość .

3.

Przyczyny takiego stanu rzeczy są, najogólniej rzecz mówiąc i w znacznym uproszczeniu, dwie. Po pierwsze, na rzecz kompetencji sądu arbitrażowego przemawiają liczne, powszechnie znane, zalety arbitrażu. Nie miejsce tu na ich szczegółowe omawianie3. Wystarczy tylko przypomnieć, że tradycyjnie przywołuje się takie cechy arbitrażu jak znaczący wpływ stron - co stanowi kolejny przejaw wiodącej w obrocie gospodarczym zasady autonomii woli - na skład sądu (m.in. poprzez wybór arbitrów, restryktywne reguły dotyczące konfliktu interesów) i na reguły postępowania (tak poprzez kształtowanie treści zapisu na sąd polubowny, jak i w toku postępowania), co wiąże się z brakiem – co do zasady – związania sądów polubownych przepisami o postępowaniu przed sądami powszechnymi, możliwość wyboru sądu lub powołania arbitrów o wyspecjalizowanych - niezbędnych do rozstrzygnięcia sporu - kwalifikacjach, szybkość postępowania (arbitraż zawdzięcza to przede wszystkim jednoinstancyjności)4, poufność (co ma szczególnie doniosłe znaczenie dla interesów stron sporu, tak majątkowych, jak i niemajątkowych), odformalizowanie procedury, co m.in. ułatwia przygotowanie i prezentację materiału dowodowego (m.in. pisemne zeznania świadków), czasami - ale coraz rzadziej - niższe niż w postępowaniu przed sądami powszechnymi koszty5, powszechnie stosowane i nieskomplikowane zasady dotyczące uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń arbitrażowych6, waga, jaką arbitrzy przywiązują do umowy stron i zwyczajów handlowych, itd.

4.

Znaczenie ma także okoliczność, do której wypadnie jeszcze powrócić, że arbitrzy - jako polubowny sąd kupiecki - poszukują, jeżeli tylko istnieją po temu możliwości, rozstrzygnięć kompromisowych, takich, których drastyczność nie wyeliminuje przyszłej współpracy stron, a zarazem sprawiedliwych z biznesowego punktu widzenia7.

Krótko mówiąc, arbitraż stanowić ma, z założenia, „szybki, tani i ostateczny", sposób rozstrzygania sporów między przedsiębiorcami8.

5

. Nie bez znaczenia dla rozwoju arbitrażu międzynarodowego jest także zbliżenie rozwiązań systemów prawnych poszczególnych państw w zakresie regulacji arbitrażu, przyjmowanych pod wpływem i w oparciu o ustawę modelową o międzynarodowym arbitrażu handlowym z 1985 r., której tekst został zalecony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ jako wzorzec dla krajowego ustawodawstwa arbitrażowego9. Przyjmowane dzisiaj rozwiązania zachęcają do prowadzenia arbitraży międzynarodowych na terenie poszczególnych państwa, których systemy prawne zapewniają daleko idącą autonomię woli stron i ograniczone możliwości ingerowania sądów państwowych w przebieg postępowania arbitrażowego. Przychylne wobec arbitrażu są też rozwiązania prawa europejskiego.

6

. Druga okoliczność, która skłania uczestników międzynarodowego obrotu handlowego do powierzenia rozstrzygania ewentualnych sporów w „prywatne" ręce arbitrów, to niechęć do pozostawienia tych

sporów w zakresie kompetencji sądów powszechnych. I tu przyczyny są różne. Niektóre z nich to proste przeciwieństwo przykładowo wskazanych zalet arbitrażu, np. wieloinstancyjność i formalizm procedury, często brak wystarczających kompetencji merytorycznej sędziów ze względu na specyfikę sprawy, które dotyczy spór i zarazem ograniczone formalnymi względami możliwości korzystania z pomocy ekspertów, komplikacje związane z wykonaniem orzeczenia w państwie, innym niż to, w którym zostało wydane.

7.

Inne przyczyny, nie mniej doniosłe, wynikają z ryzyk, jakie wiążą się z prowadzeniem procesu przed sądem powszechnym, zwykle umiejscowionym w państwie siedziby drugiej strony (i zwykle pozwanego – co wynika z najczęściej przyjmowanych rozwiązań dotyczących jurysdykcji)10. Sprowadzają się one, mówiąc najogólniej, do tego, że sytuacja strony, która decyduje się na wszczęcie sporu przed sądem państwa siedziby swojego kontrahenta (a innej możliwości, wobec braku zapisu na sąd polubowny, najczęściej nie ma), niejako z założenia, i z czysto praktycznych powodów, jest gorsza niż pozwanego. Nie jest jej znana - odmiennie niż przeciwnikowi - procedura obowiązująca w państwie siedziby sądu, jak i system prawny, w którym ta procedura jest osadzona, a postępowanie prowadzone będzie w miejscowym języku urzędowym, co z natury rzeczy ułatwia sytuację lokalnego przedsiębiorcy i co wymusza żmudne i kosztowne tłumaczenie całej dokumentacji. Do tego dochodzi często przekonanie przedsiębiorców prowadzących działalność w handlu międzynarodowym, o - najdelikatniej mówiąc - faworyzowaniu przez sądy powszechne podmiotów pochodzących z własnego państwa, zwłaszcza wtedy, gdy są one przez to państwo kontrolowane lub z nim w inny sposób powiązane. To, czy przekonanie to jest uzasadnione czy nie, nie ma żadnego znaczenia. Racjonalnie działający przedsiębiorca nie zgodzi się ani na umowę jurysdykcyjną przewidującą właściwość sądu powszechnego w państwie kontrahenta, ani, nie przyjmując w kontrakcie prorogatio fori, na podjęcie wskazanych ryzyk, jeżeli ma do wyboru możliwość poddania przyszłych sporów kompetencji sądu arbitrażowego. Stąd też brak zapisu na sąd polubowny w kontrakcie, co pośrednio oznacza zwykle konieczność dochodzenia roszczeń przed sądem powszechnym w państwie kontrahenta, jest częściej wyrazem niewiedzy lub słabości negocjacyjnej niż konsekwencją przemyślanej decyzji.

8.

Tak więc nie budzi wątpliwości teza, iż standardowym i pożądanym sposobem rozstrzygania sporów w stosunkach międzynarodowego obrotu handlowego, jest arbitraż. Tylko bowiem arbitraż może zagwarantować neutralne forum do rozstrzygnięcia sporu i neutralny skład orzekający. Niekiedy spotyka się jednak w Polsce wypowiedzi, zwłaszcza ze strony osób nie mających bezpośrednich związków z międzynarodowym obrotem handlowym, że zapis na sąd polubowny w kontrakcie, zwłaszcza jeżeli jego stroną jest polski przedsiębiorca kontrolowany przez państwo, to nieuzasadnione ustępstwo wobec dominującego kontrahenta, konsekwencja w najlepszym razie nieudolności, a w najgorszym przejaw „zdrady narodowej". Z takimi wypowiedziami trudno merytorycznie polemizować, bo są one wyrazem - najłagodniej mówiąc - ignorancji.

9.

Sama zasada właściwości arbitrażu nie budzi zatem większych kontrowersji między profesjonalnymi stronami przystępującymi do negocjacji kontraktu. To co stanowi natomiast niekiedy przedmiot negocjacji, to decyzja co do tego, jakiemu sądowi polubownemu kompetencja w zakresie rozstrzygania sporów ma być powierzona. O preferencjach stron decydują najróżniejsze okoliczności, takie jak np. autorytet określonego stałego sądu polubownego, reguły procedury stosowane przez ten sąd, jego siedziba, koszty postępowania, dotychczasowe doświadczenia strony, itd.

10.

Bywa często tak, że każda ze strona chce narzucić właściwość stałego sądu polubownego, który uważa, ze względu chociażby na jego siedzibę, za „swój" sąd i który miałby stanowić swoistą namiastkę sądu powszechnego państwa siedziby tej strony (a które właściwość, ze wskazanych wyżej przyczyn, nie wchodzi w grę). Zwykle chodzi wtedy o stały sąd polubowny działający przy organizacji przemysłowo - handlowej (izbie handlowej, stowarzyszeniu, itp.) z siedzibą w państwie, w którym siedzibę ma także strona. Przedsiębiorca polski będzie proponował uzgodnienie kompetencji np. Sądu Arbitrażowego przy Krajowej Izbie Gospodarczej, przedsiębiorca austriacki np. Międzynarodowego Centrum Arbitrażowego Austriackiej Związkowej Izby Handlowej, rosyjski np. Stałego Sądu Arbitrażowego w Sankt Petersburgu czy też Międzynarodowego Sądu Arbitrażowego (MSA) przy Izbie Przemysłowo – Handlowej Federacji Rosyjskiej, itd. Uzyskanie zgody drugiej strony na tak sformułowany zapis na sąd polubowny nie jest łatwe, z tych samych przyczyn, jak w przypadku propozycji przyjęcia właściwości sądu powszechnego danego państwa.

11.

W takiej sytuacji, często występującej, stronom pozostaje sformułowanie albo zapisu na sąd polubowny ad hoc, albo wybór cieszącego się odpowiednią renomą „neutralnego" stałego sądu arbitrażowego, tj. takiego, który zlokalizowany jest w innym państwie niż państwa siedziby kontrahentów. Przykładów takich sądów, z wieloletnią tradycją i cieszących się odpowiednim autorytetem, jest wiele. W samej Europie wskazać wypada przede wszystkim - gdy chodzi o sądy o kompetencji ogólnej (tj. nie wyspecjalizowane) - Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy przy Międzynarodowej Izbie Handlowej w Paryżu, Centrum Arbitrażowe przy Izbie Handlowej w Zurychu, Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy w Londynie, Instytut Arbitrażowy przy Izbie Handlowej w Sztokholmie.

12.

Także polscy przedsiębiorcy - jak wynika z informacji prasowych11 - mieli niejednokrotnie okazję prowadzić postępowania przed wskazanymi sądami. Żywo komentowany ostatnio w mediach przykład to spór toczący się w przed sądem arbitrażowym przy Instytucie Arbitrażowym w Sztokholmie między PGNiG S.A. a Gazprom w przedmiocie zmian cen gazu stosowanych w tzw. Kontrakcie Jamalskim, wszczęty przez PGNiG S.A. po wielomiesięcznych, bezowocnych negocjacjach. PGNIG S.A. jest kolejnym kontrahentem Gazprom, który zdecydował się na dochodzenie żądania zmiany ceny kontraktowej na drodze postępowania arbitrażowego. Niektóre postępowania zakończyły się bez wydania wyroku, jako że strony w jego trakcie osiągnęły porozumienie i zawarły ugodę. Takie rozmowy – jak można wnosić z publikacji prasowych – toczą się także między stronami przywołanego wyżej sporu.

13.

Zauważyć więc wypada, że istnienie zapisu na sąd polubowny i wszczęcie przez stronę, przekonaną o zasadności swoich roszczeń, postępowania arbitrażowego, nie musi jeszcze oznaczać, że spór zakończy się ostatecznie wyrokiem, bo strony w trakcie trwania procesu mogą zdecydować się na porozumienie. Ta konstatacja jest oczywista, warto jednak wskazać na przyczyny, jakie mogą prowadzić do takiej decyzji stron.

14

. W pierwszej kolejności przypomnieć należy, że niezależnie od tego czy spór ma się toczyć albo już się toczy się przed sądem powszechnym czy arbitrażowym, rozwiązanie sporu w drodze pozasądowego kompromisu (któremu zresztą strony, jeżeli taka jest ich wola, mogą nadać formę wyroku) jest ze wszech miar pożądane i przynosi stronom wymierne korzyści. Pozwala uniknąć prowadzenia albo kontynuowania zwykle żmudnego i kosztownego postępowania. Osiągnięty kompromis przywraca zaufanie między stronami i umożliwia kontynuowanie stosunku umownego oraz dalszą współpracę. Stąd też elementem wielu procedur arbitrażowych, wyrażonym bardziej lub mniej wyraźnie, jest zachęcanie stron przez arbitrów do zawarcia ugody12. Nic przecież nie stoi na przeszkodzie by strony prowadziły negocjacje ugodowe w toku toczącego się postępowania, przy założeniu - naturalnym w środowisku działającym wedle zasad etyki biznesu - że stanowisko prezentowane w toku negocjacji przez jedną stronę nie będzie wykorzystywane w procesie przez drugą np. jako argument wskazujący na słabości stanowiska procesowego przeciwnika. Osiągnięcie porozumienia, nawet w toku długotrwałego sporu, zawsze będzie sukcesem obu stron13. Zawsze też spotka się z przychylnością arbitrów.

15.

Jest jednak oczywiste, że możliwość zawarcia ugody jest zawsze uzależniona od gotowości stron do zawierania kompromisów, od gotowości każdej ze stron do ustępstw i rezygnacji ze swoich mniej lub bardziej prawdopodobnych racji na rzecz drugiej strony. Ta gotowość winna mieć także oparcie w racjonalnej i pozbawionej emocji ocenie realnych szans powodzenia w procesie, oderwanej od spekulacji pojawiających się niekiedy – w przypadku znaczących sporów, o których opinia publiczna jest poinformowana – w przestrzeni publicznej, w wypowiedziach mediów14, polityków i innych „ekspertów".