Afrykański sen o wolności

Problem z marzeniami z dzieciństwa polega na tym, że zwykle, gdy dorośniemy, zamiast je realizować, tłumaczymy sobie, dlaczego zrealizować ich się nie da. Ironia i oportunizm zajmują miejsce pasji i chęci poznania.

Kazimierz Nowak za wierność swoim marzeniom zapłacił cenę życia, ale umierając w 1937 roku w wieku 40 lat, odchodził jako człowiek, który wyśnił swój życiowy sen: „sen o dżungli, o pustyni, o wolności” jak napisał w niezwykłej książce „Rowerem i pieszo przez Czarny Ląd”. Zostawił po sobie ponad 3000 zdjęć z Afryki i prawie 400-stronicowy zapis jednej z najbardziej ekscentrycznych wędrówek naszych czasów. W latach 1931 – 1936 Nowak przemierzył Afrykę od wybrzeża Morza Śródziemnego do Kapsztadu i z powrotem – najpierw na rowerze, potem konno, czółnem, na wielbłądzie, na końcu znów rowerem. Całość trasy liczyła 40 tysięcy kilometrów. Podczas podróży Nowak robił zdjęcia i sporządzał notatki, które ukazały się w jego dziele wydanym niedawno w Polsce po raz trzeci.

Nieco groteskowo brzmi dziś oficjalny motyw jego podróży – podobno miał kłopoty finansowe, w związku z czym, aby wspomóc rodzinę, wsiadł na rower i pojechał na pięć lat do Afryki, by zarobić jako korespondent zagraniczny. Mężczyźni w pewnym wieku wymyślają różne powody, aby w którymś momencie wyjść na dłużej z domu, i powód Nowaka wydaje się jednym z bardziej wyszukanych, ale pomińmy banalne pytanie „po co?”. Są ludzie, którzy po prostu robią coś, a nie nic i Kazimierz Nowak właśnie do takich należał.

Jego książka jest wspaniałą pochwałą ludzkiej zuchwałości, wierności ideałom i dążenia do poznania prawdy o świecie. To równocześnie znakomita książka reportażowa, napisana przez wnikliwego, pozbawionego sentymentalizmu, krytycznego obserwatora rzeczywistości.

Nowak pisze prostym, pozbawionym uniesień językiem wyłącznie o tym, co widział i przeżył. Nie robi wykładów, nie feruje ogólnych ocen, zamiast tego dotyka konkretu. Jego opisy dżungli czy pustyni są jak ruchome obrazy: „Skwar taki, że tchu brak w piersi. Wicher upalny, niczym podmuch z pieca piekarskiego. Unoszony przez wiatr piasek na kształt płomieni spaceruje po skraju niebotycznej palmy. W rozkołysanym przez lejący się z nieba piekielny żar powietrzu wszelkie kształty łamią się i zacierają”.Ta książka to prowadzone równolegle dwa opowiadania. Jedno mówi o zmaganiach autora z własnymi słabościami, chorobami, tęsknotą za rodziną i ojczyzną, strachem przed potęgą przyrody. Drugie jest – zawsze życzliwym, choć niepozbawionym krytycyzmu – opisem Afryki lat 30., świata obcego, egzotycznego, czasem budzącego grozę.

Nowak jest w Afryce outsiderem nie tylko dlatego, że – tak jak każdemu białemu – trudno mu przebić się przez pancerz, którym czarni chronią się przed obcymi. Znacznie bardziej oddziela go od Afryki lat 30. fakt, że nie akceptuje polityki kolonialnej, a jedynymi białymi, wśród których czuje się dobrze, są misjonarze i Burowie, potomkowie pierwszych kolonizatorów holenderskich, którzy reprezentują drogie dla Nowaka tradycje rodziny, przywiązania do ziemi, wewnętrznej prawości. Wśród białych oni jedyni traktują Afrykę jak dom, a nie studnię bez dna.

Niełatwo zgadnąć, po której stronie tkwią sympatie autora w rozgrywce między potęgami świata zachodniego i mieszkańcami Afryki: „Anglikom szło o złoto i diamenty Johannesburga, a Francuzom w wojnie marokańskiej o bogate złoża ropy. Włochom rozchodziło się natomiast o pacyfikację kolonii rozłożonej nad Morzem Śródziemnym, aby zdobyć trochę terenów rolniczych, a przede wszystkim rekruta do przyszłej wojny kolonialnej o Abisynię”.

Po wizycie nawet w najbardziej „ucywilizowanych” przez białych koloniach Nowak nie kupuje żadnego argumentu kolonizatorów, zwłaszcza argumentu rzekomego cywilizowania dzikich: „Ile razy słyszę słowa »Jesteśmy narodem kolonizatorów«, stają mi przed oczami duszy obrazy naprawdę czarnej Afryki, męczonej i gnębionej, milionowych rzesz tubylców okradzionych z ziemi i swej dawnej moralności, całych szczepów i ras przez zbrodniczą cywilizację zatracanych.

Osiedla ludzi białych składają się z pięknych wilii z zadbanymi ogrodami, a szerokie drogi, po których suną automobile, ocieniają wspaniałe drzewa, obok zaś znajdują się rezerwaty dla tubylców – skazanych, by zginąć śmiercią głodową. (…) Ludzkie śmietniska, dom wariatów, szpital trędowatych, dożywotnie więzienie, wszystko to skupione w jednym…”.

Jednocześnie Kazimierz Nowak unika antropologicznego sentymentalizmu i bez taryfy ulgowej opisuje lenistwo, naiwność, niegodziwość i zwykłą głupotę spotykanych Afrykanów: „Tu natrętny żebrak, gdy go odegnasz, wyzwie cię i kamieniami obsypie. Gdy zaś dasz grosz, zwoła zgraję przyjaciół i skórę z ciebie zedrze. Taki właśnie Egipt poznałem!”.

Nowak nie ma skrupułów, gdy komisarz policji w jednej z wiosek murzyńskich „metodą kija” odzyskuje skradziony wcześniej autorowi aparat fotograficzny. Trzeźwo, bez kompleksów kolonialnych i ze szczerością, która dziś na pewno nie przeszłaby testu politycznej poprawności, ocenia styl życia tubylców: „Tutejszy Murzyn to duże dziecko. Wystarczy przypatrzeć się, co robią z pieniędzmi w dzień wypłaty. Idą do sklepów i cokolwiek zobaczą kolorowego, kupują bez potrzeby: chustki ze sztucznego jedwabiu, biżuterie z kauczuku, korale, przywożone z Europy stare ubrania, lusterka, łańcuszki, wszelką najgorszą tandetę. (…) Murzyn nie zna troski o jutro, w ogóle o niczym nie myśli. Jest to bowiem naród, który potomnym nigdy nic nie pozostawił, a można przekopać całą Afrykę murzyńską i żadnego śladu po zmarłych się nie znajdzie”.