Byda godać, czyli ślonsko godka wciąż żywa

W roku 2010 Rada Języka Polskiego orzekła, że mowa śląska to dialekt języka polskiego, w dodatku wewnętrznie bardzo zróżnicowany, nie można jej więc traktować jak języka regionalnego.

W roku 2015 prezydent RP zawetował nowelizację ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym. Wątpliwości wzbudziła możliwość używania języka mniejszości obok urzędowego przed organami powiatu. Obecnie, w myśl ustawy z 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, językiem pomocniczym można się posługiwać jedynie przed organami gminy (jeżeli liczba jej mieszkańców należących do mniejszości jest nie mniejsza niż procent ogólnej liczby mieszkańców).

Tyle jeśli chodzi o kwestie proceduralne. Jednak ślonsko godka – jak mówią o swoim języku Ślązacy – ma się zupełnie dobrze. Nie odchodzi do lamusa ani do skansenu.

– Jak żech łaziła do szkoły, to moji kamraci godali po ślonsku. Jak sie kaj teroz po latach trefiymy, tyż se godomy. Godka to tako mowa syrca, w kierej se idzie pogodać ło ledy jakich rzeczach – wyjaśnia Klaudia Roksela (pochodzi z Pszczyny), która współprowadzi wraz z mężem Krzysztofem Gryfnie.com – serwis informacyjny i sklep z „okołośląskimi" artykułami w jednym.

Gryfnie (pięknie) pozwala zanurzyć się we współczesny Śląsk. – Po piyrsze, rozprawiomy po ślonsku ło tym, co sie u nos gryfnego dzieje. Tyż ło rzeczach, ło kierych ludzie niy godajom, bo sie zdowo, że to ni ma ważne. Po drugi, chcymy pokozać, że godka to je co inkszego niż skansyn. Że idzie sie niom asić i pokozać jom niy ino bez taki gupkowaty kawał abo łobrozek, ale tak piyknie. Po trzeci tyż, staromy sie ło to, żeby ta godka pokozać dalij. Rychtujymy roztomajte rzeczy, kiere cołki robiymy u nos w Polsce.

Te rzeczy to m.in. T-shirty i torby ze śląskimi słowami, książki o Śląsku oraz gry: planszowy „Familok" czy karciany „Ślonski szkat".

– Bierymy do roboty polski szwoczki i drukarnie. Bo przeca u nos je wszyjstko nojlepsze. Cel je taki – sprawiać ludziom uciecha. Przypominać ty stare słowa, bo jak bydymy znać godka, to bydymy znać naszych starzików, nasze korzyni – mówi współtwórczyni Gryfnie.com. – Złonaczylimy Gryfnie, coby godka pokozać inakszyj, niż my jom widzieli. Dejmy na to, jak były jaki zajty po ślonsku, to brakowało jim takij nowoczesności. Kaj my ino widzieli, tam sie ludzie śmioli, a niy ło to sie przeca rozchodzi. Taki coś boli nos samych, jak wto sprzedowo po ślonsku taki rubaszne wice abo koszulki, ksiożki i inksze.

Ani gańba, ani moda

Barbara Karwat (pochodzi z Radzionkowa) uważa, że do śląskości trzeba dojrzeć. W jej przypadku takim momentem było włożenie regionalnego stroju na kościelne uroczystości. Z początku było dużo obaw, ale ostatecznie zamiast dziwnych spojrzeń pojawiły się gratulacje ze strony rodziny i znajomych.

Zaczęło się więc szukanie czegoś więcej, szczęśliwie jest w czym wybierać – pojawia się coraz więcej audycji o gwarze i w gwarze, podobnie z książkami. Są kryminały – „Komisarz Hanusik" Marcina Melona i Silesia Noir (Czorny Śl?nsk) Marcina Szewczyka, są „Zaginione perły księżnej Daisy" Moniki Kassner – książka dla dzieci pisana w języku literackim i gwarze, żeby przyzwyczaić i zachęcić do nauki, jest w końcu „Ślónsko godka. Ilustrowany słownik dla Hanysów i Goroli" Joanny Furgalińskiej. Słowniki śląsko-polskie można też znaleźć w internecie.

Jednak nie zawsze godka była mile widziana.

– Za bajtla niy wolno było godać, durś myślałach ło tym, przeca nasza godka to niy gańba. Jak jus skońcyłach łazić do budy, kaj niy wolno było godać, poleku trza było do tego doroś, tera modzi ludzie i bajtle majom lepi, nawet w budach na jynzyku polskim godajom – mówi Barbara Karwat.

Młodzi Ślązacy zżymają się, kiedy zapytać o modę na mówienie po śląsku. To nie jest przecież chwilowy trend – mówią.

Klaudia Roksela: – Jo niy rada mom słowo „moda". Bo zdo sie, że to ino je na chwilka, a potym już tego ni ma, a potym zaś je. A z godkom to je tak, że łona cołki czas je ino sie zmiynio. Mom wiara, że na lepsze, chocioż coroz to mynij słów już pamiyntomy. Som tacy, co godajom, że jak nasze starziki sie pominom, to tyż pominie się naszo godka. Ale to ni ma prowda. Bo przeca starziki godajom do bajtli po ślonsku. A kiejby tak niy było, to zawdy majom nos. Jak długo my bydymy żyć, bydymy sie starać, coby ludzie wiedzieli, co znaczy słowo przoć, furt abo rod.

Mobilniok zamiast wertikoła

W śląskich domach rozmawia się różnie – czasem po śląsku, czasem po polsku, czasem tak i tak.

– Jak łojce pódom do biura, to raczyj bajtle niy bydom znały ślonskigo. Ale som tyż tacy, co i siedzom w roztomajtych urzyndach, som doktorami, a i tak godajom po ślonsku – mówi Roksela, u której mówiło się i po polsku, i po śląsku.

Barbara Karwat, która pracuje w urzędzie – czy raczej: w prezydium – potwierdza. Tam też rozmawia się po śląsku. – Robia w prezydium, kaj tys godomy po naszymu, jak przydom starzy ludzie, to łoni ino godajom, som zadowolyni, że łosprawiajom po naszymu, niy musom sie starać i „mówić po polsku", som radzi, że ftoś ich rozumiy.

Śląski jest żywy, więc niektóre słowa giną, inne się rodzą. – Z użycia wychodzą cesta (droga), banka (tramwaj), wertikoł (mała szafka zamykana na klucz), ślimtać (płakać), storocze (wiek, sto lat) – wymienia Barbara Karwat.

– A som tyż rzeczy, kierych już ni ma, bo som inksze nowe – dodaje Klaudia. – Dejmy na to stróżak. Teraz sie na to godo materac. Downij to była tako uleżało słoma, kiero wkłodało sie do takigo płótna.

Z nowszych, obok zajty, jest mobilniok (telefon komórkowy) i sznupacz (wyszukiwarka internetowa).

W XIX wieku wraz z uprzemysłowieniem regionu w śląskiej mowie pojawiło wiele słów niemieckich na określenie nowych zawodów czy przedmiotów. Dziś, na podobnej zasadzie, importowane są anglicyzmy.

– To som nojwiynyj ty nowe urzondzynio, kiere ludzie wynokwiajom. Ale tyż taki określynio, dejmy na to, jak fejs. To wszyjstko co ciśnie do nos z Zachodu. Ty nowinki kulturowe, kierym sie ciyżko oprić i jich niy brać. Bo jak by tego czowiek niy broł, to by se niy poradził w tym dzisiyjszym świecie – zauważa Klaudia Roksela, dodając, że na wszystko nakładają się jeszcze różnice regionalne.

– Na Ślonsku je poranoście gwar, kierymi ludzie godajom. Jo godom tukyj gwarom pszczyńskom. I ludzie sie wadzom ło to, kiere słowo je to fest prawdziwe i jak sie powinno godać. Jak wto godo inakszyj niż łon sam, to pewnikiym je Gorolym. Mie je ciyżko spokopić, jak godajom w Istebnyj i Żyndowicach (pod Łopolym).

Wiyncyj niż ino godka

Językoznawcy dyskutują, czy to gwara, dialekt czy może etnolekt (termin używany czasem w spornych przypadkach), rady wydają opinie, organizacje śląskie protestują, tymczasem młodzi Ślązacy publikują poradnik „Jak znojść chopa/baba?", szukają „5 rzeczy, dziynki kierym bydziesz dłużyj żyć", radzą „Jak kupować gyszynki". Czyli robią swoje.

– To zależy, wto bydzie godoł ło ślonskim – uważa Klaudia Roksela. – Tyn, wto sie na tym zno, dejmy na to jaki jynzykoznawca, powiy, że jynzyk to je co inkszego niż godka ślonsko. Dialekt to tyż co inkszego, tak samo etnolekt. Dlo nos ślonski to je godka, mowa syrca. Zdowo sie, że to wszyjstko zależy łod zamiarów, jaki wtoś mo do godki. Jo godom po ślonsku z tymi, przy kierych czuja sie dobrze. Chocioż czasym je tak, że łoni po ślonsku niy godajom. Ślonski to je wiyncyj niż ino godka. Tego sie niy do tak pedzieć słowami. A to, czy to je jynzyk, czy ni ma – to niy mie już ło tym godać.

W Narodowym Spisie Ludności z 2011 roku narodowość śląską zadeklarowało jako jedyną 376 tysięcy osób. Śląską i polską: 431 tysięcy. Jest więc z kim „godać", tym bardziej że pomysł na połączenie tradycyjnej treści z nowoczesną formą sprawia, że zainteresowanie gwarą śląską wykracza poza sam Śląsk.

– Widzymy, że ludzie z cołki Polski majom uciecha z tego, co robiymy. Tyż ty osoby, kiere niy znajom ślonskigo. Piykne je to, że ludzie chcom sie uczyć ślonskigo. Jo tyż rada bych sie uczyła kaszubskigo, kiejby mi go wto tak fajnie wyynklarowoł – podkreśla Klaudia Roksela.

I słusznie, bo przecież zdarza się, że gwara spotyka gwarę i trzeba się jakoś porozumieć.

Barbara Karwat: Pora tydni tymu, bez zima w gorach dziołcha do mnie po góralsku, moja kamratka do ni w literackim jynzyku, a jo se pomyślałach – byda godać.

Słownik

- asić się – chwalić się

- bajtle – dzieci

- durś – ciągle

- furt – daleko