Wymagania, jakie muszą spełnić osoby ubiegające się o pracę w urzędach spoza służby cywilnej określa art. 3 ustawy o pracownikach urzędów państwowych (dalej uopup). Zgodnie z tym przepisem, urzędnikiem państwowym może być osoba, która:

- jest obywatelem polskim,

- ukończyła osiemnaście lat życia i ma pełną zdolność do czynności prawnych oraz korzysta z pełni praw publicznych,

- jest nieskazitelnego charakteru,

- ma odpowiednie wykształcenie i odbyła aplikację administracyjną,

- posiada stan zdrowia pozwalający na zatrudnienie na określonym stanowisku.

Cytowany tu katalog wymagań jest wyczerpujący i bezwzględnie wiążący. Co oznacza, że żadne inne warunki kandydatom do pracy nie mogą być stawiane. A ponadto, że bez ich spełnienia nikt nie powinien zostać w urzędzie zatrudniony.

Obywatelstwo polskie, bez wyjątków

Pierwszym warunkiem wskazanym w art. 3 uopup jest posiadanie obywatelstwa polskiego. W tym miejscu należy odwołać się do przepisów ustawy z 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim (tekst jedn. DzU z 2017 r. poz. 1462 ze zm.), która reguluje te kwestie. W ustawie tej znajdziemy też wyjaśnienie sytuacji osób, z tzw. podwójnym obywatelstwem. Obywatel polski może posiadać, bowiem równocześnie obywatelstwo państwa obcego. Ale nawet w takiej sytuacji, zgodnie z art. 3 cytowanej ustawy ma on takie same prawa i obowiązki jak osoba posiadająca wyłącznie obywatelstwo polskie. A zatem posiadanie obywatelstwa innego państwa nie uniemożliwia mu zatrudnienia w administracji państwowej na stanowiskach „zastrzeżonych" dla Polaków.

O pracę w urzędach podlegających ustawie o pracownikach urzędów państwowych nie mogą natomiast starać się cudzoziemcy, nawet obywatele Unii Europejskiej. Co, jak się wydaje, jest sprzeczne z prawem unijnym, bo choć Traktat o funkcjonowaniu UE w art.45, pozwala na wyłączenie spod zasady swobody przepływu pracowników zatrudnienia w administracji publicznej, ale z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (obecnie TSUE) wynika, że nie dotyczy to zatrudnienia w ogóle a tylko na stanowiskach związanych z wykonywaniem władzy publicznej i powierzeniem pewnych zadań w zakresie odpowiedzialności za ochronę ogólnych interesów państwa (wyrok ETS z 17 grudnia 1980 r. sprawa 149/1979, Komisja v. Belgia).

Tymczasem ustawa o pracownikach urzędów państwowych zatrudnienie obywateli innych państw członkowskich UE wyklucza w ogóle. Nie wprowadza, bowiem, jak ustawa o służbie cywilnej wyjątku od wymogu posiadania obywatelstwa polskiego dla osób aplikujących na stanowiska, na którym wykonywana praca nie polega na bezpośrednim lub pośrednim udziale w wykonywaniu władzy publicznej i funkcji mających na celu ochronę generalnych interesów państwa. Stąd od lat w doktrynie i piśmiennictwie podkreśla się konieczność jej nowelizacji.

Wiek i pełnia praw

Kolejnym warunkiem objęcia stanowiska urzędniczego jest ukończenie przez kandydata na to stanowisko osiemnastu lat, posiadanie pełnej zdolności do czynności prawnych oraz korzystanie z pełni praw publicznych. Urzędnikami państwowymi nie mogą być, zatem osoby ubezwłasnowolnione całkowicie, ponieważ nie posiadają one zdolności do czynności prawnych (art. 13 kodeksu cywilnego, dalej kc) ani osoby ubezwłasnowolnione częściowo, ponieważ posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych (art.16 kc). A także osoby pozbawione praw publicznych, które to pozbawienie praw publicznych jest jednym ze środków karnych, przewidzianych w art. 39 kodeksu karnego (dalej kk), które sąd może orzec w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat trzech za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Obejmuje ono utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, organu samorządu zawodowego lub gospodarczego, utratę prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oraz do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządu terytorialnego lub zawodowego, jak również utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowego. Pozbawienie praw publicznych obejmuje ponadto utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utratę zdolności do ich uzyskania w okresie trwania pozbawienia praw (art.  40 kk).

Trudna ocena charakteru

Osoba chcąca zostać urzędnikiem państwowym musi być także nieskazitelnego charakteru. Ustawa nie określa przy tym, co należy rozumieć pod tym pojęciem. Pomocne może tu być, zatem orzecznictwo, zgodnie, z którym (wyroki NSA w Warszawie z 18 czerwca 2001 r., II SA 1610/00 i z 18 listopada 1999 r., II SA 1131/99) przez nieskazitelność charakteru należy rozumieć takie cechy charakteru, jak szlachetność, prawość i uczciwość, które winny składać się na wizerunek osób wykonujących zawody zaufania publicznego.

Nie chodzi tutaj o wiedzę i profesjonalizm tych osób, ale o ich postawę etyczno-moralną. Ocenie winno podlegać postępowanie i zachowanie tych osób zarówno w sferze zawodowej, jak i prywatnej w dłuższym okresie czasu. Istnienie przesłanki nieskazitelności charakteru należy badać, mając na uwadze opinie dotyczące całego okresu zatrudnienia osoby, ubiegającej się o powołanie na dane stanowisko.

Warto podkreślić, iż kandydat do służby cywilnej zamiast nieskazitelnym charakterem legitymować musi się nieposzlakowaną opinią >patrz ramka. Obu tych pojęć nie można przy tym uznać za tożsame. Jak podkreśla E. Plesnarowicz-Durska (Ustawa o pracownikach urzędów państwowych – komentarz Lex on line) w przypadku nieposzkalowanej opinii mamy, bowiem do czynienia z odwołaniem się do zewnętrznych ocen i sądów o danej osobie opartych na obserwacji jej dotychczasowych zachowań. Nieposzkalowana opinia nawiązuje do braku negatywnych osądów, przede wszystkim moralnej etycznej natury, ze strony innych osób, grup społecznych, środowisk (por. J. Jagielski, K. Raczka Komentarz do ustawy o służbie cywilnej Warszawa 2010 r.). Nieskazitelny charakter z kolei wskazuje na utrwalony stan pozytywnych cech określonej osoby, potwierdzonych obserwacją jej indywidualnych postaw i zachowań. Dlatego, wymóg posiadania nieskazitelnego charakteru jest wymogiem dalej idącym niż wymóg posiadania nieposzkalowanej opinii. Co więcej, jest on trudny do weryfikacji.

W piśmiennictwie podkreśla się, że ocenny charakter tego kryterium i jego nieostrość powodować może niebezpieczeństwo traktowania go czysto formalnie i nieprzywiązywania do niego wagi, albo (przy złej woli) wykorzystywania go przeciwko kandydatowi ubiegającemu się o status urzędnika państwowego. W związku z tym postuluje się wykreślenie warunku posiadania nieskazitelnego charakteru z art. 3 uopup, i zastąpienia go skodyfikowanymi zasadami etyki zawodowej tak jak to jest w służbie cywilnej >patrz zarządzenie nr 70 Prezesa RM z 6 października 2011 r. w sprawie wytycznych w zakresie przestrzegania zasad służby cywilnej oraz w sprawie zasad etyki korpusu służby cywilnej – MP, nr 93, poz. 953.

Odpowiednie przygotowane merytoryczne

Aby objąć określone stanowisko urzędnik państwowy musi jeszcze posiadać odpowiednie wykształcenie i odbyć aplikację administracyjną. Wymogi kwalifikacyjne urzędników szczegółowo reguluje rozporządzenie Rady Ministrów z 2 lutego 2010 r. w sprawie zasad wynagradzania pracowników niebędących członkami korpusu służby cywilnej zatrudnionych w urzędach administracji rządowej i pracowników innych jednostek (DzU nr 27, poz. 134 ze zm.).

Zasady odbywania aplikacji administracyjnej określa natomiast ustawa pragmatyczna tej grupy urzędników oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 8 listopada 1982 r. w sprawie aplikacji administracyjnej oraz ocen kwalifikacyjnych urzędników państwowych (DzU nr 39, poz. 258). Jej celem jest teoretyczne i praktyczne przygotowanie pracownika podejmującego po raz pierwszy pracę w urzędzie państwowym do należytego wykonywania obowiązków urzędnika państwowego. Co do zasady trwa dwanaście miesięcy i kończy się oceną kwalifikacyjną. Tylko aplikant, który otrzymał pozytywną ocenę kwalifikacyjną, może być zatrudniony na stanowisku, do którego został przygotowany w toku aplikacji.

Czytaj też: Kto ma szansę na stały angaż w urzędzie

Świadectwo zdrowia obowiązkowe

Ostatni z warunków odnosi się do wymogu posiadania stanu zdrowia pozwalającego na zatrudnienie na określonym stanowisku. To dodatkowe wzmocnienie wynikającego z art. 229 kodeksu pracy obowiązku poddawania się wstępnym, okresowym i kontrolnym badaniom lekarskim. Fakt, że w innych pragmatykach np. w służbie cywilnej stan zdrowia nie został wprost zapisany w rygorach selekcyjnych nie oznacza, że kandydaci do pracy w tej służbie wymogu tego nie muszą spełniać. W tym zakresie mają, bowiem do nich zastosowanie przepisy kodeksu pracy niepozwalające pracodawcy na dopuszczenie pracownika do pracy osoby bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwskazań zdrowotnych do jej wykonywania.

Jak widać z powyższego, również w zakresie rygorów selekcyjnych ustawa o pracownikach urzędów państwowych wymaga zmian, zwłaszcza, gdy porówna się ją z inną, młodszą pragmatyką urzędniczą, czyli ustawą o służbie cywilnej. ?

podstawa prawna: Art. 3 ustawy z 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (tekst jedn. DzUz 2017 r., poz. 2142 ze zm.)

Co mówi prawo

art. 4 ustawy o służbie cywilnej:

W służbie cywilnej może być zatrudniona osoba, która:

1) jest obywatelem polskim, z zastrzeżeniem art. 5;

2) korzysta z pełni praw publicznych;

3) nie była skazana prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe;

4) posiada kwalifikacje wymagane na dane stanowisko pracy;

5) cieszy się nieposzlakowaną opinią.